Kinderen haakjes geven om iets te vertellen over hun eigen leven: aanhaakmomenten creëren. Dit het liefst meerdere malen per schooljaar: als een soort rode draad die door het hele schoolleven heen loopt. Als leerkracht kun je letterlijk zeggen dat ze altijd bij je kunnen komen om iets te vertellen. Zeker belangrijk en goed. Tegelijkertijd is het mooi en waardevol als we deze boodschap in meerdere dimensies meegeven. Bijvoorbeeld door een verhaal waarin we meeleven met de dieren. Dit schept een warme en veilige omgeving voor kinderen om te vertellen over eigen ervaringen en ingrijpende levensgebeurtenissen. En daar draagt dit boek aan bij!

Het verhaal

In dit verhaal maken we kennis met Doris en het leven in de omgeving van het bos: boven en onder de grond. Op de kleurrijke illustraties is van alles te ontdekken. Samen met de andere dieren speelt Doris graag een potje dennenbal. Tijdens het voorlezen merkte ik dat juist dit al een mooie eerste link is met het alledaagse leven van veel kinderen: een potje voetbal op het schoolplein of op de voetbalclub. Zo zorgt dit verhaal voor een veilige afstand met tegelijkertijd een sterke transfer naar het eigen leven.

Gevoelens

Doris laat de kinderen meeleven met het gevoel van soms niets meer kunnen doen. Boos zijn op jezelf omdat je niet kunt vertellen waar je mee zit. Of herinnerd worden aan iets naars. Iets waar je eigenlijk niet meer aan wilt denken. Eigenlijk wil Doris heel hard wegrennen, maar het lijkt of zijn pootjes vastgeplakt zitten. De koppeling van gedachten, gevoel en lichaam is zo waardevol. Om meer over te leren en om te weten dat dit er ook bij kan horen. De illustraties benadrukken op krachtige wijze de gevoelens van Doris. Dit geeft je de mogelijkheid om aan de hand van de beelden tijdens het voorlezen van het verhaal, of nadien, hierop in te zoomen.

Gerichte vraag

‘Heb je soms iets naars meegemaakt?’ In het verhaal wordt deze vraag gesteld door een grote vogel. Het mooie is dat deze vraag het contact met Doris open legt. Woorden die eerst verstopt lijken maar dan steeds meer tot uiting komen. In het verhaal wordt dit gekoppeld aan een gevoel van opluchting. Het lampje in de illustratie benadrukt het lichter worden.

‘Heb je soms iets naar meegemaakt?’

Alleen?

‘Je moet het zelf doen, maar je hoeft het niet alleen te doen.’

Bovenstaande zin is een veelgebruikte uitspraak als het gaat om rouw, verlies en trauma. En dit boek geeft door middel van dit verhaal, deze belangrijke boodschap mee. De dieren gaan met Doris mee wanneer hij de dennenbal uit de donkere tunnel wil pakken. Mooi om tijdens het lezen met de kinderen te benadrukken dat Doris niet alleen is, al kan het wel zo voelen soms.

Veilige verbinding

Dit boek zorgt in de handen van ouders, leerkrachten, begeleiders, vertrouwenspersonen en andere ondersteunende mensen voor een veilige verbinding om kinderen te laten vertellen over iets dat ze hebben meegemaakt. De laatste vraag van het boek legt het contact open om kinderen kunnen met allerlei persoonlijke ervaringen te laten aanhaken. Het verhaal sluit af met een mooi beeld van de dieren samen, in het stralende licht van de lantaarn die de grote vogel vastheeft. Een beeld om soms even terug te pakken. Dat wij als volwassenen in de levens van kinderen als de grote vogel mogen zijn die kinderen in het licht zet met hun hele verhaal!

‘En jij? Wil jij iets vertellen?’

Tips voor in de klas

De makers van dit boek hebben een mooie handreiking geschreven die je kunt raadplegen wanneer je dit boek wil voorlezen. Deze kun je vinden op de website www.ikwiljeietsvertellen.nl Ook dacht ik nog aan de volgende tips voor op school.

• Lezen in de grote groep. Heel goed om voor te lezen aan de grote groep. Mooi om dan al een beetje te observeren wat er gebeurt bij de kinderen. En werk je met een gouden-tranen-brainstorm? Dan weet je al wie je extra in de gaten hebt tijdens het voorlezen.
• Vaste waarde. Dit boek kan een vaste waarde worden in de groep bijvoorbeeld omdat het door het schooljaar heen meerdere keren naar voren komt. Herhaling in grote of kleine kring kan deze vaste waarde zijn. Bovendien kun je het boek op een vaste plek neerleggen waardoor kinderen het zelfstandig kunnen pakken als ze er behoefte aan hebben. Spreek bijvoorbeeld met de kinderen af dat ze het boek aan jou kunnen geven als ze behoefte hebben aan een momentje om iets rustig te kunnen vertellen.
• Ik wil je iets vertellen – briefjes. Zorg voor een communicatie-pot of doos waar kinderen speciale briefjes in kunnen doen. Eventueel zorg je voor herkenbaarheid met een plaatje van Doris op de briefjes. Maak eventueel de grote vogel op de pot/doos waar kinderen de briefjes in kunnen doen. Zo zorg je voor een verlengde werkvorm die het hele schooljaar door kan werken. Denk hierbij ook aan de werkvorm #ikzouwillendatmijnleerkrachtwist.
• Afbeelding centraal. Ik kan me voorstellen dat je aan de hand van een specifieke afbeelding dieper met een kind of groep kinderen in gesprek komt.
• Berichtjes voor Doris. De kinderen kunnen lieve berichtjes aan Doris schrijven na afloop van het verhaal. En deze berichtjes zijn dan soms ook berichtjes voor zichzelf. Maak eventueel een groepswerk van de verschillende berichtjes. Wanneer je met jongere kinderen werkt kunnen dit ook tekeningen zijn.
• Luisterleerkracht. Zelf ben ik vertrouwenspersoon op school, ook voor kinderen. Volgend jaar maakt dit boek deel uit van mijn introductierondje in de klassen. Ook kunnen leerkrachten dit boek voorlezen en benoemen dat er ook een andere plek is op school om iets te vertellen. Een mooi onderdeel van met een team zorgdragen voor alle kinderen en de ingrijpende gebeurtenissen die ze met zich meedragen.

Dit prachtige prentenboek laat in beeld en woord een diepe indruk achter. Een verhaal waar je nog even over nadenkt en een diepere betekenis in vindt. Iedere keer weer. Het verhaal van Stilla de Sterrenmaker zet de verbeelding aan en benadrukt de verbinding met dierbaren die overleden zijn. Bovendien kan eenieder een diepere boodschap uit dit boek halen. Zeker een prachtige opdracht voor oudere kinderen om over na te denken. In dit boek wordt sterrensymboliek op een krachtige en verbindende wijze neergezet.

We maken kennis met Stilla de Sterrenmaker die boven op de berg woont. Zij helpt om herinneringen een plek te geven. Dat weet iedereen, vertelt het verhaal. Mooi om met kinderen na te denken over de naam van Stilla. Zouden ze kunnen bedenken waarom ze zo heet?  Wanneer je het vermoeden hebt dat kinderen in een ontwikkelingsfase zitten die vraagt om duiding over Stilla en haar beroep, bijvoorbeeld wanneer ze thuis hebben gehoord over dat je een ster wordt als je dood gaat, plaats Stilla de Sterrenmaker dan in het perspectief van een mooi verhaal en benadruk de waarde van ‘denken aan lieve mensen’.

Dozen met herinneringen

Verschillende mensen komen een doos met herinneringen naar boven brengen. Op de doos staat een naam. En hoewel Stilla het gesprek met de mensen aan probeert te gaan, lukt het niet om herinneringen te delen. De lichaamstaal van de mensen en de emoties op de gezichten kunnen een mooie starter zijn voor een gesprek over hoe het zou kunnen komen dat de mensen zonder iets te zeggen weer weg gaan. Is er misschien geen ruimte voor woorden? Herkennen kinderen dit: bijvoorbeeld wanneer ze zelf verdrietig zijn?

Lichtjes

Vol zorgvuldigheid en met aandacht pakt Stilla alle dozen uit. Ze vindt in iedere doos wel een lichtje. Ze wrijft deze op en brengt het lichtje naar boven: elke nacht weer. Deze mooie symboliek is hartverwarmend en kan aangevuld en verrijkt worden met de eigen betekenis die gegeven wordt aan de dood: vanuit religie, cultuur of familieverhalen.

Symboliek

Je hebt met dit boek echt iets in handen: in symboliek en in formaat. Ik houd ervan als een boek ook echt aanwezig is en mooi zichtbaar is voor de kinderen in de kring. Dit boek is vormgegeven in een perfecte formaat om kinderen mee te nemen in de beeldenwereld van dit boek.  De illustraties zijn zo sfeervol en vol prachtige kleuren. Echt een verrijking voor het verhaal van Stilla. Evenals de verhaallijn van Filo. Dit onderdeel van het leven van Stilla kan voor kinderen een mooi aanhaakmoment te zijn om zelf ook iets te delen over een dier waar ze veel van houden of van hebben gehouden.

Diepere betekenis

Het is prachtig om met kinderen na te denken over de dieperliggende boodschap van dit verhaal. Welke wijze Gouden Levensles haal je eruit? Wanneer je dit verhaal aan jongere kinderen voorleest kun je uiteraard zelf een betekenis delen. Ik denk dat Stilla de Sterrenmaker ons leert dat we altijd stil mogen staan bij de mensen die we missen. Dat we met rust en aandacht herinneringen kunnen delen en dat iemand voor altijd bij ons hoort. Ook al is die persoon niet meer hier. En zo kan eenieder die dit boek leest een nachtlampje vinden dat gouden tranen laat glinsteren in het donker.

Tips voor in de klas

• Als ik naar de sterren kijk denk ik aan….. Laat kinderen die dit willen deze zin uitspreken en aanvullen. Dit kan een onderdeel zijn van een ritueel.
• Doos met herinneringen. Welke herinnerdingen zou jij in een herinneringendoos willen stoppen?
• Afscheid. Stilla vertelt aan Filo over de mensen die ze ontmoette en die afscheid namen van een dierbare. Van wie of wat heb jij al eens afscheid moeten nemen?

Een verhaal over verlies én verder leven. Prachtig bekrachtigd door kleurgebruik en open zinnen die ruimte laten voor eigen overdenkingen. Een verhaal dat afscheid nemen en het verder leven met gemis, centraal stelt. Emoties worden verbeeld door lichaamstaal, kleur en weersomstandigheden.  Soms lijken woorden er niet te zijn of zijn ze op. Een mooie levensles voor kinderen: zij zullen wellicht herkennen dat er soms even geen woorden zijn.  Én dat je altijd nog woorden mag zeggen tegen diegene die je mist als je de woorden wel kunt vinden.

Ik wil je iets zeggen‘

Stilleven van waardevolle spullen

Het lijkt alsof oma er niet meer is. Ze is oud en moe. En het kleine vosje zou zoveel willen zeggen, maar krijgt niets gezegd. Geen woord. De herkenbare spullen van oma staan prachtig geïllustreerd op de volgende bladzijde. Deze spullen laten ook de lezer zich meer verbinden met oma. Dan hoort vosje dat oma er niet meer is. Laat de kinderen reageren met wat ze denken. Wat is er met oma gebeurd? Ook kun je als voorlezer aanvullen met concrete taal en vertellen dat je denkt dat oma dood is gegaan.

‘Ik kreeg niets gezegd.

Geen woord.‘

Onvergetelijke herinneringen

Dan komt er meer licht en kleur in de illustraties. En zo reis je als lezer met vosje mee naar vroeger. Je ziet de mooie dingen ze samen beleefd hebben.  Het plezier straalt van de zachte tekeningen af. Tijdens of na het voorlezen van dit prentenboek kan het heel mooi zijn om samen met de kinderen in jouw klas te herinneren. Welke herinneringen komen er bij hun naar boven?

‘Ik denk terug aan vroeger.

Hoeveel plezier we maakten. ‘ 

Zoektocht 

Dit verhaal verbeeldt een zoektocht naar woorden. Soms zijn woorden er even niet. En soms zijn ze juist dichterbij dan je denkt. Het gaat niet om groots en meeslepend, het gaat om de kracht van voelen en altijd nog mogen zeggen wat je wilt. Dat is waar voor mij de kracht van dit boek zit. Kinderen opvoeden met de  Gouden levensles dat een band altijd blijft bestaan: over de grenzen van leven en dood heen. En ja, dan kun je ook altijd nog woorden hebben voor iemand die overleden is. De kleine vos schrijft alsnog een brief met een mooie korte zin die begint met ik. Want je mag altijd nog zeggen, wat je nog wilde zeggen. In jouw eigen woorden.

‘Ik zie je graag’

Tips voor in de klas

• Waardevolle spullen. In het verhaal zien we een aantal spullen die heel erg bij oma passen. Denk aan iemand die je lief vindt, welke spullen passen echt bij die persoon?  Teken deze spullen op een wit a4. Dit kunnen ook spullen zijn van iemand die is overleden.
• Laatste afbeelding. De laatste afbeelding van dit boek, is zonder woorden. Zet dit beeld centraal en laat kinderen er zelf één of twee zinnen bij bedenken. Wat zou een passende tekst zijn bij dit beeld?
• Wat ik je nog wilde zeggen. Het is de titel van het boek. Is er iets wat kinderen nog aan iemand willen zeggen? Hebben er kinderen in de klas een Rouwpaspoort, dan kunnen deze woorden bij de ‘Ik denk aan je’ pagina’s weergeven. Laat de kinderen de zinnen die ze nog willen zeggen beginnen met ík’.
• Herinneren. Het verhaal kan een prachtige starter zijn voor samen herinneren. Ruimte voor dierbare en avontuurlijke herinneringen van kinderen.

De titel van dit boek sprak me enorm aan. Lieve woorden, die zijn ook zo belangrijk wanneer je iemand moet missen. In rituelen spreek ik vaak van symbooltaal: woorden en zinnen met een diepere betekenis en van speciale waarde voor de persoon die ze koestert, bewaart, hardop uitspreekt en herinnert. Zo vaak als je wil. En dit boek laat zien dat je deze woorden met de krachtige symboliek van het Lieve Woorden Doosje, kunt bewaren in je hart. Deze symboliek wil je als leerkracht tot je beschikking hebben. En daarom een uitgebreide beschrijving van dit prachtige boek. Met ook woorden van de schrijfster zelf.

Veerkracht

Ik schreef Wendy een mail en ze stuurde me een exemplaar op. In het voorwoord beschrijft Wendy hoe het verhaal is ontstaan. Vanuit een situatie in haar klas die om een symbolische interventie vroeg. Steun voor een kind, een sprankje veerkracht in de vorm van lieve woorden die je altijd bij je wilt houden. Een krachtige ondersteuning voor een kind dat verdriet ervaart. Zij, als bedenker van dit krachtige beeld, kan natuurlijk als de beste uitleggen wat de waarde van het lieve woorden doosje is bij rouw en verlies. Zo zegt Wendy:

‘Het Lieve Woorden Doosje is een fijn verhaal om op een creatieve, symbolische manier te praten en delen over rouw, ook al gaat het boek daar niet uitgesproken over. Het gaat over ‘liefde’, dat liefde er altijd is, in je hart. En je die liefde altijd kunt voelen, als je hand op je hart legt en verdrietig mag zijn… dan komen de ‘lieve woorden en mooie herinneringen’ vanzelf weer terug. Kinderen ontdekken met het verhaal hun eigen ‘doosje in hun hart’, waar ze alles kunnen bewaren waar ze blij van worden… en waar de liefde er altijd is om je te koesteren.

Een van de eerste reacties die ik kreeg op het boek staat zelfs op de achterkant van de omslag en gaat dus over een kind van 5 dat via zijn ‘lieve woorden doosje’ contact heeft met zijn overleden opa. Hij schreef samen met mama briefjes, stopte die in zijn doosje (van hout, zelf mooi gemaakt) en dan ‘krijg ik lieve woordjes terug’. Een hele bijzondere ervaring en zo troostend voor hem!‘

Het verhaal

We maken kennis met Tom: hij weet nog niet dat hij een heel speciaal doosje in zijn hart heeft. De emoties die Tom voelt, spelen direct een belangrijke rol. Hij probeert zijn verdriet te verbergen. Dan ontmoet hij een meisje, Jasja, en zij ziet zijn verdriet. Samen gaan ze op weg naar zijn kasteel. En Jasja heeft lieve woorden voor Tom. Hij wil deze woorden bewaren en daar doet hij erg zijn best voor.

‘Ik wil een doosje!’roept Tom naar de maan.

‘Ik wil een doosje in mijn hart!’

Terugstromen

Elke keer wanneer Tom verdriet voelt, legt hij zijn hand op hart. Zijn hart begint te gloeien en de woorden stromen terug. Ik denk dat kinderen die heel goed kunnen begrijpen. Terugstromen, opnieuw voelen. Een rustmoment dat je kinderen mee kunt geven en waar je op bepaalde momenten in het drukke dagelijkse schoolleven naar kunt refereren en wat je kleine momentjes toe kunt passen. Zo vormt het Lieve Woorden Doosje een krachtig doe-element dat je toevoegt aan het collectieve geheugen van de klas. En de illustratie die die bij dit onderdeel van het verhaal staat, omlijst dit prachtig.

Oneindige voorraad

Tom leert Jasja over het doosje in je hart en vertelt haar dat er altijd genoeg liefde is. Wanneer kinderen verlies meemaken, is het fijn om deze oneindige voorraad van lieve woorden te leren kennen: een soort veilige basis in tijden waarin alles voorgoed verandert. De illustraties ondersteunen op fijne wijze het verhaal over verbinding en veerkracht. De kracht in jezelf vinden en oog hebben voor de ander. Ook spreekt het me aan dat de afbeeldingen zoveel rust uitstralen. Absoluut een meerwaarde wanneer je met een kind of groep kinderen dit boek leest.

Praktisch handvat

Het Lieve woordendoosje vormt een praktisch handvat die je in allerlei situaties kunt toepassen. Tom ervaart het Lieve woorden doosje in het verhaal als een ontdekking. En zo ben ik echt superblij dat ik dit boek heb ontdekt en dat Wendy het me toestuurde. Na het lezen kreeg ik direct zin om met de kinderen in de klas hiermee aan de slag te gaan. Dat staat voor de komende tijd absoluut op de planning. Dit boek verdient het om aanwezig te zijn in elke klas (onder- midden- en bovenbouw), zodat je deze krachtige symboliek altijd tot je beschikking heb. Heel waardevol, want lieve woorden kunnen gouden tranen laten glinsteren!

Tips voor in de klas

Wendy beschrijft zelf aan het einde van haar boek een aantal hele fijne tips. Bekijk deze zeker, want het zijn stuk voor stuk hele fijne tips om in de klas toe te passen. Hieronder geef ik nog een aantal mogelijkheden voor in de klas.

• Lieve woorden in de klas. Kies een iets groter doosje en laat ieder kind hier een versiering op plakken. In een kringgesprek kun je lieve woorden verzamelen. Laat kinderen bijvoorbeeld eerst lieve woorden voor zichzelf opschrijven en daarna voor iemand anders. Dit doosje kan ook een plek krijgen in een schrijfhoek waarna kinderen op basis van eigen keuze en behoefte nog meer lieve woorden verzamelen.
• Herinnerplek. Wanneer je een herinnerplek in de klas hebt, bijvoorbeeld omdat iemand is overleden, kan het boek hier een mooie plek krijgen. Laat een kind een illustratie uit het boek uitkiezen en zet deze open neer. Een mooi versierd doosje en gekleurde briefjes met mooie pennen kunnen hier een plek krijgen. Zodat kinderen op de herinnerplek iets kunnen doen wanneer ze denken aan iemand die ze missen.

Als je een warm en liefdevol verhaal wilt lezen: kies dan zeker dit boekenpareltje! Geschikt voor kinderen vanaf negen jaar. Prikkelend, eigenzinnig en spitsvondig . Het verhaal legt linkjes met onderwerpen die gaan over het hele leven. En misschien vind ik wel de allerbelangrijkste boodschap van dit boek je ook kinderen ten aanzien van deze ´zwaardere onderwerpen´ echt heel serieus kunt nemen. Deze boodschap zit vooral in de gesprekken tussen opa en Sjuul die luchtig en tegelijkertijd filosofisch en diepgaand zijn.

Logeerpartij

Sjuul gaat bij haar opa logeren omdat mama voor oma moet zorgen in Duitsland. Opa is een gelovig man en zingt in het koor van de kerk. De gedetailleerde beschrijving van de kerk spreekt me in het bijzonder aan. Ik herken het uit mijn eigen jeugd. In de gesprekken met opa vormen de tien geboden een terugkerend onderwerp om te onderzoeken. Deze leefregels hangen bij hem boven de trap. Sjuul neemt de tekst in haar op, denkt er over na en koppelt ze aan dat was ze in haar eigen leven meemaakt.

Missen

Er zijn verschillende verhaallijnen die gaan over missen en afscheid nemen. Deze lijnen verbinden elkaar op een bijzondere manier. Opa mist zijn vrouw die onlangs is overleden, het jongetje in de kerk mist zijn vader die overleed door zelfdoding en Sjuul mist haar moeder omdat ze nu niet dichtbij is. Ik vind het geweldig dat deze diverse dimensies van missen elkaar vinden in dit verhaal. Het is allemaal belangrijk en tegelijkertijd zullen de kinderen die dit boek lezen of aan wie dit boek wordt voorgelezen een bepaalde dimensie zeker herkennen. Op deze manier kan het voorlezen van dit boek zorgen voor een aanhaakmoment.

‘Hoe doe je dat, opa? Doorleven als iemand doodgaat van wie je houdt?‘

Opa is lang stil.

Hij denkt na.

‘Ik weet het niet Sjuul, ik doe maar wat,’ zegt hij dan.

De papa van Hugo

Hartverwarmend en eerlijk is het hoofdstuk waarin opa aan Sjuul vertelt hoe de papa van Hugo is overleden. De schrijfster geeft op een prachtige wijze taal aan een onderwerp waarvan we vaak niet weten hoe we dit moeten bespreken, en al helemaal niet met kinderen. Misschien weet je dat er kinderen in jouw klas zitten die hier een ervaring mee hebben. Je kunt hen extra volgen om te kijken hoe zit gedeelte beleven en wat ze mogelijk willen delen.

Bidden

Een ander terugkerend element in dit verhaal is bidden. Ondanks dat Sjuul hier in het begin een beertje onwennig mee is, probeert ze het. Er zit een flinke dosis humor in de gebedjes die Sjuul richt aan ‘Lieve god van opa’.  Het creatieve denken en bidden van Sjuul zal veel kinderen aanspreken.

Sterrensymboliek

Het sluitstuk van het verhaal wordt kracht bij gezet door een prachtig staaltje sterrensymboliek. Zonder invulling en stellingen, met ruimte voor symbolisch denken, troost en aandacht voor afterlife (= wat er na de dood is).  Zo lees ik het liefste over sterren en denken aan mensen die we missen.  Uiteindelijk vormen ook de tien geboden een prachtige afsluiter van dit verhaal. Het zorgde er in ieder geval voor dat ik met een lach dit boek sloot.

‘Wat mij troost geeft zijn de sterren aan de hemel. Ik weet dat ze te maken hebben met planeten en zonnestelsels enzo. Maar ik vind het fijn om voor te stellen dat elke ster een lieve dode is.’

Zonder leeftijdslimiet

Al teruglezend vraag ik me af of ik in woorden uit kan drukken, wat ik zo speciaal vind aan dit boek. Ik denk dat het de combi is van allerlei onderwerpen die langskomen en de werkwoorden die centraal staan in het gedag van opa en Sjuul. Hun houding benadrukt dat je vragen mag stellen, dat je je mag verwonderen, dat je iets nieuws mag proberen en dat je hulp mag vragen. Opa als Sjuul laten ons zien dat je leert voor en over het leven: zonder leeftijdslimiet!

Tips voor in de klas

Via lemniscaat kun je een document downloaden met mooie tips bij dit boek. Zelf dacht onderstaande tips.

• Een elfje schrijven. Sjuul houdt van het schrijven van elfjes. Een mooie manier om terug te kijken op dit verhaal. Laat de kinderen een elfje schrijven over dit boek.
• De tien geboden. Laat de kinderen net als Sjuul hun eigen tien geboden aanpassen.
• Sterrensymboliek. Als ik naar de sterren kijk denk  ik aan….. Laat de kinderen die willen deze zin zeggen en aanvullen. Op deze manier geef je ruimte aan herinneren en herdenken in de klas.

Een helder, informatief en erkennend prentenboek over het verlies van een opa. Lappa kan voor kinderen al een bekend figuur zijn omdat er meer boeken met Lappa in de hoofdrol worden uitgegeven. Extra mooi dat binnen deze serie ook aandacht is voor het thema rouw en verlies. Afbeeldingen in heldere kleuren en concrete tekst zorgen voor een perfecte combi om kinderen mee te nemen in dit onderwerp. Samen met Lappa als boekenvriendje kunnen kinderen de dood onderzoeken. En wordt er meer betekenis gegeven aan wat hier allemaal bij komt kijken.

Lappa en Opa

Met een vriendelijke illustratie start dit verhaal. Opa en Lappa hebben het naar hun zin en je kunt met de kinderen inzoomen op de gezichtsuitdrukkingen. Mooi om dan ook het verschil te benoemen met de emoties die je op volgende illustraties kunt zien. De zinnen zijn kort en begrijpelijk. Er wordt niet om de werkelijkheid heen gedraaid. Een absolute meerwaarde!

Dood, wat is dat?

De vraag die veel kinderen in de kleuterleeftijd stellen: ´Dood? Wat is dat?’ Wat een fijne herkenbaarheid dat ook Lappa deze vraagt stelt. Want opa is dood, maar wat betekent dit nu eigenlijk. Het verloop van het verhaal stipt geleidelijk allerlei belangrijke elementen aan. Zo komen de lichamelijke aspecten van dood zijn aan bod: opa is koud en zijn gezicht is een beetje blauw.

Afscheid nemen

Het verhaal vertelt over alle belangrijke stappen in het proces van afscheid nemen. De kist die uitgezocht is, de tekening die Lappa maakt, het rouwcentrum waar de kist naartoe wordt gebracht en de familie en vrienden die afscheid komen nemen: alles komt aan bod waardoor je kinderen echt mee kunt nemen in dit proces. Op een veilige en vertrouwde manier, want Lappa stelt vragen en in het verhaal wordt alles uitgelegd. Lappa wordt serieus genomen en zo ook de kinderen die dit boek lezen of voorgelezen krijgen.

Doen

Het element doen wordt mooi uitgelicht in dit boekje. Iets wat ik heel belangrijk vind en wat een krachtige boodschap is aan de volwassenen (ook leerkrachten) en kinderen die dit boek lezen. Immers, kinderen hebben er recht op om betrokken te worden bij het afscheid nemen van een dierbare en willen vaak graag iets doen. En wat mag Lappa dan allemaal doen? Mooi om met de kinderen over na te denken. (zie ook de tips voor in de klas).

Aanhaakmoment

Dit boek kan een perfecte starter vormen voor een Gouden levensles. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen ervaringen en/of vragen die ze willen stellen. Ook kan mooi ter sprake komen hoe zij bijvoorbeeld afscheid hebben genomen van een dierbare. Hierbij schep je ruimte voor rituelen en gebruiken, waarbij het verhaal van Lappa als veilige basis dient.

Herinneringen

Een krachtige afronding van dit boek wordt gevormd door Lappa die denkt aan alle leuke dingen die hij met opa heeft gedaan. Ook de grappige herinneringen zijn hier een onderdeel van. Mooi om met kinderen herinneringen te brainstormen waarbij je een linkje legt met grappige herinneringen. Het boek biedt aan het einde van het verhaal ook ruimte voor het opschrijven of tekenen van herinneringen.

In de klas

Een boek dat het verdient om in de klas aanwezig te zijn. Je hoeft Lappa met dit mooie verhaal niet te laten wachten totdat een kind in jouw klas afscheid moet nemen van een opa (of andere lieve dierbare). Integendeel, dit boek kan ook op een andere moment worden voorgelezen aan de kinderen. Dit verhaal kan op deze manier een bijdrage leveren aan leren over de dood, rouw en verlies. Tevens mooi om daarna dit boek in de leeshoek centraal te stellen. Dan kunnen kinderen zelf de heldere illustraties bekijken en hierover met elkaar in gesprek raken. Zo ervaren ze dat ook deze levensonderwerpen een onderdeel van het (school)leven zijn. Zo waardevol!  

Meer over Lappa Books

Neem zeker eens een kijkje op de website van Lappa Books en ontdek welke mooie titels er nog meer uitgegeven zijn. Deze serie boeken biedt ook mooie mogelijkheden voor het ondersteunen van meertaligheid: sommige boeken worden in meerdere talen uitgebracht.

Tips voor in de klas

• Wat mag Lappa allemaal doen? Bespreek met de kinderen wat Lappa in het verhaal allemaal mocht doen. Dit benadrukt dat kinderen serieus mogen worden genomen bij het afscheid nemen van een dierbare. En mogelijk biedt dit ook inspiratie voor waar kinderen een onderdeel kunnen zijn bij een uitvaart.
• Grappige herinneringen. Lappa denkt aan allerlei grappige herinneringen. Heb jij ook grappige herinneringen aan een (overleden) dierbare?
• Overeenkomsten en verschillen. Welke kinderen tijdens het proces afscheid nemen herkennen de kinderen? Ook mooi om te benoemen wat er anders is. Dit benadrukt dat mensen op hun wijze een afscheid kunnen vormgeven.
• Vragen over de dood. Lappa vraagt wat dood is. Misschien zijn er kinderen die andere vragen hebben over de dood. Zet eventueel een doos of pot centraal waar kinderen hun vraag in kunnen doen.

Ik zet mijn favoriete boeken vol hartjes in deze blog centraal.

Er is een plekje in mijn hart, Yvonne van de Brug & Marion Westerman

Ooit heb ik dit boek gekocht in de sale. Volgens mij is het niet meer nieuw te verkrijgen, maar wie weet vind je het in de bibliotheek of kun je het tweedehands krijgen. Een mooi verhaal om met kinderen na te denken over dat speciale plekje in jouw hart. Samen nadenken over de vraag, wie vind jij heel erg lief? Dit geeft ook ruimte om namen te noemen van mensen die overleden zijn.  

De hartenketting van Meester Rumi, Atta de Tolk & Hasna Elbaamrani

Dit boek combineert symbolen en symbooltaal: hartjes en gedichten. Samen een krachtige en verbindende combinatie. Een boek dat aandacht heeft voor verschillende achtergronden en een eigen wijze manier van schrijven en dichten. Tevens een boek over verbondenheid: in de klas en over de hele wereld. Ook schuilt er een ritueel in dit boek met veel mogelijkheden voor in de klas.

In mijn kleine hart , Jo Witek & Christine Roussey

Een boek dat de verschillende gevoelens die je in je hart kun voelen, op mooie beeldende wijze bespreekbaar maakt en erkent. De doorkijkjes en omlijstende afbeeldingen vormen een mooi geheel. Mooie gesprekken gegarandeerd wanneer je dit boek aan kinderen voorleest. Tevens kan dit boek een mooie starter zijn om kinderen aan te laten haken met hun eigen verhaal.

Hartjes met een kus, Mieke van Hooft & Marijn van der Wateren  

Met veel liefde (en hartjes) zet ik deze verhalenbundel in het licht. In de klas heb ik er al een paar verhalen uit voorgelezen en de verhalen boeien de kinderen enorm. Wat heerlijk dat dit boek een beginsituatie heeft die voor veel kinderen herkenbaar is. Puck en Arend wonen in twee huizen: soms bij mama en soms bij papa. De rode draad in het verhaal wordt gevormd door de avonturen die de kinderen beleven. De verhalen reizen met je mee door het jaar heen en bieden kinderen een toegankelijke invalshoek om met een lach en een traan mee te leven met Puck en Arend.

Ik hou van je lieverd, Saeko Inui

Een klein lief boekje dat prachtig is om cadeau te geven aan iemand die je lief vindt. Ook kunnen de lieve teksten van de Japanse bosdieren een mooie starter zijn voor een gesprek. Tip voor in de klas: zet een boodschap van één van de lieve pluizige diertjes voor een dag extra in het licht. Het kan zijn dat een situatie in de klas mooi past bij een van de teksten en bijbehorende illustraties.

Ik geef je mijn hart, Pimm van Hest & Sassafras de Bruyn

Een prachtig troostend en verbindend sprookje. Je kunt het lezen, je verwonderen en je hart verwarmen met de mooie teksten en prachtige illustraties met snijwerk. Dit is een boek waar je over kunt nadenken, waar je jouw eigen levenssymboliek in kan vinden. Heel knap gemaakt. Letterlijk hartverwarmend en voor alle leeftijden.

Ik laat je nooit los, Patrice Karst

Van dit boek had ik al de Engelstalige versie: The invisible string. En nu het dit verhaal naar het Nederlands is vertaald, is het nog niets makkelijker om het in de klas voor te lezen. Wat een mogelijkheden biedt dit verhaal.  En nog een belangrijker: wat een waardevolle boodschap geef je de kinderen uit jouw klas met dit boek mee. Een verhaal over bij elkaar horen en verbinding. En deze boodschap zit verpakt in een laagje van creatief en filosofisch denken. Het magische draadje biedt een krachtige metafoor die op veel momenten ondersteunend kan zijn.

In dit verhaal (voor kinderen vanaf negen jaar) vertelt Loek over wat hij meemaakt, voelt en doet vanaf het moment dat hij hoort dat zijn vader kanker heeft en niet meer beter kan worden. Het verhaal is opgedeeld in drie delen: voor, tijdens en na. In het voor-gedeelte vertelt Loek dat schrijven ook een soort van praten is: het aanlengen van iets dat zo dik is als limonadesiroop met letters en taal.

‘Wat ik kwijt wil, is zo dik als limonadesiroop die nog aangelengd moet worden met water. Laat ik het water zien als letters. Letterspetters. Ik pak mijn taal erbij. En ze hoe en of het oplost.‘

Symboolzinnen

Met ontroerende taal neemt de schrijfster de lezer op eerlijke en rake wijze mee in her proces van afscheid nemen van een dierbare. Beeld en tekst wisselen elkaar op krachtige wijze af en bovendien is de tekst zo rijk en krachtig metaforisch dat het erkenning en herkenning kan geven aan zowel kinderen als volwassenen die dit verhaal lezen. In deze boekbeschrijving licht ik een aantal krachtige symboolzinnen uit en geef ik tips voor in de klas.

Eiland

De start van het verhaal laat een illustratie zien van een gezin op een eiland. Alsof je afgesneden bent van de gewone wereld. Deze illustratie treft direct. En ook deze metafoor van een eiland en de wereld die aan de ene kant doordraait maar in jouw geval juist stilstaat, is voor veel mensen in soortgelijke situaties herkenbaar en voelbaar.

Tijdens

Het zijn korte hoofdstukjes met pakkende titels die het tijdens-gedeelte, het grootste onderdeel van het boek, vormgeven. De illustraties zorgen voor een krachtige ondersteuning en geven tevens lucht aan de onderwerpen. Eerlijke woorden laten het verhaal dat Loek vertelt extra binnenkomen. Dood, palliatieve terminale zorg: niks wordt uit de weg gegaan en daarom voel je je als lezer serieus genomen. Ook is er ruimte voor de vragen die kinderen kunnen stellen. Bijvoorbeeld in het hoofdstukje ‘Waarommen’. Fijn dat er benadrukt wordt dat je deze waarommen mag stellen, ook al is het zoals het is en kun je daar niks aan veranderen.

Gevoel en lichaam

De metaforische vergelijking die hier wordt gemaakt is treffend en duidelijk. Want hoe leg je aan kinderen uit dat het normaal is dat je niet voelt wat je eigenlijk zou ‘moeten’ voelen terwijl je wel de woorden weet. Wanneer woorden leeg zijn. Loek schrijft op: ‘Papa is dood.’ Zijn gevoel en lichaam zijn als twee verschillende dieren die niet van elkaars bestaan weten.

‘Mijn gevoel en mijn lichaam waren twee verschillende dieren die van elkaars bestaan niet wisten, en niet van plan leken vriendschap te sluiten als ze elkaar naderden.’

Mooi verdriet

Het tijdens gedeelte omschrijft verschillende treffende thema’s die creatieve woorden en overdenkingen geven aan alles wat Loek meemaakt samen met zij gezin terwijl er een grote verandering gaande is. Zo lezen we, en zien we, hoe hij de geur van papa in een portje zou willen doen, hoe zijn gitaarlessen weer oppakt, hoe zijn kleine broertje Felix licht en lucht geeft aan de moeilijke situatie en hoe zijn vriendin Chris zijn verdriet ‘mooi verdriet’ vindt. Omdat Loek zo’n fijne vader heeft en altijd mooie herinneringen aan hem zal hebben.

Voortdurende band

Loek voert mooie gesprekken met zijn vader. Samen denken ze na over wat de dood betekent voor de band die ze samen hebben. Mooi hoe dit verhaal ook aandacht heeft voor de symbolische voortdurende band die blijft bestaan na de dood. Een mooie ondersteuning voor kinderen die iets soortgelijks meemaken.

Papa knikte: ‘Zo zal het zijn. Als ik er niet meer ben, blijf ik toch aanwezig.’

Na

Stilte, voorbij, tijd en zielig zijn woorden die de hoofdstukjes in het na-gedeelte aanduiden. Ook de fases van rouwverwerking komen aan bod. En dan vooral in het perspectief van hard werken. Mooi om kinderen hierbij aan te vullen dat deze ‘fasen’ door elkaar voorkomen en dat het een wirwar van emoties kan omvatten. Loek komt tot de conclusie dat zijn papa nooit zal verdwijnen. Hij houdt zijn vader op een andere manier vast.

Overal

Het einde van het boek is hoopvol en met aandacht voor verder leven. Mooi om hier met een kind of groepje kinderen op in te zoomen. De brok verdriet lijkt minder te worden en Loek voelt papa in wie hij is en in wat hij doet. Met mooie taal wordt benadrukt dat hij terug het leven in loopt.

‘We liepen. Waar we vandaan kwamen, wist ik niet. Waar we heen gingen, wist ik wel. We liepen weg. Of eigenlijk terug. Het leven in.’

Tips voor in de klas

• Herkenbare elementen. Licht met een kind de titels van de hoofdstukjes uit die het kind herkent. Een kind kan een eigen verhaaltje schrijven bij zo’n titel.
• Voor-tijdens-na. Verdeel een a4-blad in drie delen. Een kind neemt een gebeurtenis in gedachten en tekent en schrijft dit bij de elementen voor-tijdens-na.
• Aansprekende illustratie. Welke illustratie spreekt een kind aan? Laat het kind eventueel vertellen waarom dit het geval is.

Dit boek over de man die alleen eet, biedt een warm verhaal over vriendschap. Om in gesprek te komen over eenzaamheid, herinneringen en een band die blijft bestaan over de grenzen van leven en dood. In deze boekbeschrijving licht ik een elementen uit het boek uit en geef ik tips voor in de klas.

Vlinder

De eerste illustratie op de voorkant van dit prentenboek is direct treffend. Wanneer je inzoomt op de gevoelens die de hoofdpersonen laten zien, kan dit een prachtige starter zijn voor een kringgesprek. Wat kunnen de kinderen zien aan de gezichtsuitdrukkingen van de oude man en het meisje? De illustraties van Hilde Groven zijn aansprekend en mooi van kleur. En echt prachtig hoe de vlinder als verbindend element consequent terugkomt in de illustraties.

Eenzaamheid

Emily ziet elke ochtend een oude man in het café zitten. Hij eet helemaal alleen. Emily kijkt naar de man en ziet hoe traag, niet afgeleid door telefoon en krant, hij eet. Er wordt een prachtige metafoor aan zijn bewegingen toegevoegd. Namelijk die van een vlinder die zachtjes fladdert. Deze metafoor wordt in beeld mooi weergegeven op de volgende bladzijde.

‘Het is alsof ze naar een vlinder op een blad staart, die zachtjes zijn vleugels opent en sluit.’

Herinneringen

De man zit de volgende dag niet aan het tafeltje waar Emily hem zou verwachten. Ze denkt dat hij is gestorven. Vul deze zien eventueel aan met doodgegaan, dit kan voor jonge kinderen concreter en duidelijker zijn. Maar dan is hij de volgende dag weer op zijn vertrouwde plek. Emily vertelt hem dat ze dacht dat hij dood was. Haar uitroep sluit zo mooi aan op de communicatiestijl van jonge kinderen: de leeftijdsgroep die naar alle waarschijnlijkheid naar dit verhaal zullen luisteren.

‘Ik dacht dat u dood was!’ roept Emily.

Herinneren en herdenken

Dan volgt er een warm verhaal over herinneringen en herdenken op speciale dagen. Waar Emily eerst nog dacht dat de man wel erg eenzaam en verdrietig zou zijn, blijkt dat hij samen is met zijn overleden vrouw in herinnering. Een prachtige benadrukking van de voortdurende band met een overleden dierbare: continuïng bonds. Emily reist een beetje mee over de levenslijn van de man: hij vertelt haar over mooie momenten met zijn vrouw.

Vertraging

Er zit een mooie levensles verstopt in de reden van het langzaam eten van de man. Emily komt erachter waarom hij de tijd neemt voor zijn eten en hij benoemt dat ze zijn geheim kent. Mooi om op dit moment in het verhaal een terugkoppeling te maken naar de titel van het boek. Want eet de man echt alleen? Sommige kinderen zullen deze vraag feitelijk beantwoorden en gaan op wat ze zien. Hij zit toch alleen aan tafeltje?! Er zullen ook kinderen zijn die het symbolische aspect van deze verhaallijn oppakken. Geen goed of fout, wel een mooie observatie voor jou als leerkracht.

Verhalen

Een aantal weken lang gaat Emily elke keer langs het café om meer verhalen te horen. Maar op een dag zit de oude man niet meer in het café. Wanneer Emily in het café navraagt waar de oude man is, hoort ze dat hij is overleden. Vul ook deze zin eventueel weer aan met ‘hij is doodgegaan’. En met een waardevolle envelop die Emily krijgt, sluit het verhaal met een prachtig gedicht af. Een gedicht dat voor eenieder van waarde kan zijn en de voortdurende band met een overleden dierbare benadrukt.

Thema’s

Dit verhaal kan op allerlei momenten worden voorgelezen in de onderbouw en middenbouw van de basisschool. Een stimulans voor een open sfeer om te praten over de dood, het koesteren van mooie momenten, herinneren en herdenken, het anders leren vasthouden van een overleden dierbare, oprechte aandacht van de ander: zoveel mooie thema’s die met behulp van dit boek ter sprake kunnen komen. Een boek voor glinsterende gouden tranen!

Tips voor in de klas.

• Gevoelens. De uitdrukkingen van Emily en de oude man zijn mooi weergegeven in de illustraties. Het kan waardevol zijn om met de kinderen stil te staan bij de diversiteit van de uitdrukkingen en dat dit niet altijd hoeft te zijn wat je denkt. Speel het spelletje ‘de gevoelens-afstandsbediening’. Maak eerst een lijst met gevoelens die in het boek voorbij komen en pak er daarna een echte afstandsbediening bij. Druk op een knopje en noem er een gevoel bij. De kinderen laten dit zien in gezichtsuitdrukking en lichaamstaal.
• Symbolen. Stel je voor dat niet een vlinder op alle bladzijden had gestaan in dit verhaal. Welk symbool zou er dan voor in de plaats kunnen komen. Een fijne vraag om het symbooldenken te stimuleren.
• Gedicht. Van wie zou jij graag het gedichtje krijgen, dat Emily van meneer Wilson kreeg. Laat een kind dit eventueel opschrijven en er een andere naam onder schrijven. Benadruk dat dit niet echt is, maar dat het wel heel fijn kan zijn om hierover de denken. Dit gedicht kan ook een plek krijgen in het Rouwpaspoort.

Dit prentenboek laat ons kennismaken met Wolfje en de oude geit die een warme vriendschap opbouwen. En dat op de laatste dag van oude geit. Een boek dat voor kinderen vanaf zes jaar een mooie invalshoek kan zijn om te praten en te leren over de dood. Ik snap dat deze leeftijd aan het boek wordt verbonden, omdat het wel belangrijk is dat kinderen al enigszins kunnen begrijpen dat de dood onomkeerbaar is. Dan is er ruimte om ook na te denken en vragen te stellen over dat wat er na de dood is. In de boekbeschrijving licht ik een aantal elementen uit en geef ik tips voor in de klas.

Sleutelbegrippen

Als je je beseft dat er een aantal sleutelbegrippen zijn die kinderen steeds meer gaan begrijpen om uiteindelijk het biologische aspect van de dood te kunnen vatten, dan zie je mooi waar de kansen van dit warme verhaal vol vriendschap tussen de oude geit en het acht-maanden-jonge wolfje liggen. Je kunt als voorlezende volwassene mooi inhaken op de toepasselijkheid ten aanzien van de dood: alleen levende dingen gaan dood. En ook het sleutelbegrip beëindiging (het begrip dat alle processen in een lichaam op zullen houden te functioneren waarop de dood zal volgen) zijn mooi te koppelen aan dit verhaal.

Oud en jong

Dit thema wordt direct vanaf de eerste zinnen mooi neergezet. Wolfje is jong, nog maar acht maanden oud. Hij ontmoet oude geit en zegt heel eerlijk wat in haar opkomt. Kinderen zullen wellicht herkennen dat zij ook moesten leren om gepast te reageren naar een vreemde en soms even te wachten met iets te zeggen. Of ze herkennen dit misschien bij jonge broertjes en zusjes. Dit benadrukt tevens de ontwikkeling die kinderen doormaken.

Laatste dag

Wolfje kijkt verbaasd, en de bijbehorende illustratie benadrukt dit prachtig, wanneer oude geit hem vertelt dat het zijn laatste dag is. Wolfje weet nog niet eens wat doodgaan is maar wil dit niet laten merken. Een fijne zin in het kader van leren over de dood. Immers, ook kinderen aan wie dit boek voorgelezen wordt, proberen de dood te onderzoeken en grip te krijgen op alle sleutelbegrippen die hieraan ten grondslag liggen. Misschien weten zij er net als Wolfje nog niet zoveel van. Dat is helemaal niet erg.

Avontuur

Geit benoemt de dood als avontuur. Kijk zelf even hoe het voelt om dit op deze manier te benoemen. Je kunt als aanvulling naar de kinderen benoemen dat ze het in dit verhaal een avontuur noemen omdat niemand weet wat er echt is na de dood. Dat kan best spannend en avontuurlijk klinken. Wel kunnen we hierover nadenken en geloven in bepaalde dingen. Op deze manier kunnen kinderen eventueel ook hun eigen geloofsovertuiging koppelen aan dit verhaal.

De ruimte

Geit vertelt aan Wolfje dat wanneer hij zijn laatste adem blaast, hij zijn lichaam uitgaat en de ruimte ingaat. Naar mijn mening staat de ruimte symboliek voor ‘nog ergens zijn maar we weten niet precies waar’. Er zullen kinderen zijn die hier heel anders over denken. Het is denk ik mooi om in je achterhoofd te houden dat dit boek ruimte schept voor gesprek, overdenken en de dood  proberen te ontraadselen. Wanneer je dit boek met ruimte voor andere overdenkingen voorleest en soms een concreet extra laagje aanbrengt, komt er  mogelijk een belangrijk leerproces op gang. En daar hoort ook bij dat we soms anders over dingen denken.

Moeilijke woorden

Geit weet een heleboel moeilijke woorden. En via die moeilijke woorden wordt de symboliek van de rups, cocon en vlinder ingebracht. Je kunt vooral volgen hoe de kinderen deze symboliek oppakken en koppelen aan eigen ervaringen en vragen. Dit onderdeel zoom in feite in op de levenscyclus. En de vriendschap tussen oude geit en Wolfje laat zien dat het meestal zo is dat levende wezens oud zijn wanneer ze doodgaan. Wanneer je weet hebt van de levensverhalen in jouw klas, volg je de kinderen extra die mogelijk andere ervaringen hebben op dit gebied. Misschien vinden ze door dit verhaal wel een aanhaakmoment om hier over te vertellen.

Zingeving en betekenis

Het verhaal vertelt dat oude geit omhoog zweeft, Hier is de afbeelding van extra grote waarde. Zeker omdat de kinderen kunnen concluderen dat het lichaam van geit gewoon nog op de grond ligt. De tekst benadrukt dit ook nog met woorden. Dit element van het verhaal geeft ruimte aan nadenken over zingeving en betekenis. En extra mooi om met de kinderen na te denken hoe het kan dat Wolfje, Geit nog wel dichtbij zich voelt. Een warm en hoopvol open einde van dit boek.

‘Als haar tijd gekomen is gaat de oude geit dood.‘

Tips voor in de klas

• Ontraadselen. Het kan mooi zijn om met kinderen op zoek te gaan naar aantal raadsels in dit boek. Eén raadsel wordt specifiek benoemd in het verhaal. Deze kun je als starter geven. Wanneer Wolfje vraagt: ‘Hoe lang duurt het voordat we doodgaan?’ En oude geit antwoordt: ‘Zolang als je leven duurt, mijn vriend.’
• Oud en jong. Hoe kun je merken dat oude geit oud is? En hoe merk je dat Wolfje jong is? Deze vragen zoomen in op gedrag en laten daardoor ook zien dat we ons ontwikkelen. Hierbij kun je benadrukken dat dit bij mensen ook zo is. Koppel eventueel door naar de belevingswereld van de kinderen door kenmerken van oude en jonge mensen in hun netwerk te laten benoemen.
• Vragen. Welke vragen hebben de kinderen over de dood? Maak eventueel een speciale vragendoos/vragenpot waar ze deze vragen in kunnen doen. Op bepaalde tijdstippen kun je dez e vragen als gespreksstarter gebruiken. En op deze manier schep je ruimte voor vragen en benadruk je dat er in jouw klas geen taboe rust op dit onderwerp.