Wat keek ik uit naar dit prachtige boek. En het is heerlijk om in handen te hebben, door te bladeren, de mooie informerende teksten te lezen en de wereld van de illustraties te betreden. Mijn jonge ik licht op bij het lezen van dit boek en voelt zich erkend en begrepen met terugwerkende kracht. Mijn volwassen ik maakt een vreugdesprongetje omdat groot verdriet zo breed en eerlijk wordt besproken. Én omdat dit boek leerkrachten echt iets in handen geeft om ook deze onderwerpen een onderdeel te laten zijn van het schoolleven. Een boek dat kinderen serieus neemt en volwassenen helpt om in te tunen op de taal van kinderen. In deze blog beschrijf ik de opbouw van het boek en ik sluit af met enkele tips voor in de klas.

Levensencyclopedie

Vroeger zocht ik alles wat ik wilde weten op in een encyclopedie, ik denk er nog weleens met nostalgie aan terug (ik kreeg de kinderencyclopedie van mijn opa en heb deze nog steeds). Bladeren door zo’n boek had iets fijns, op zoek naar informatie voor een spreekbeurt of werkstuk. Of gewoon bladeren tot je oog ergens op viel. Ik moest daaraan denken toen ik ‘Het alfabet voor groot verdriet’ in handen had. Eigenlijk is dit een soort levensencyclopedie. Het is ook letterlijk een groot boek. En mijns inziens is het fijn dat een boek over deze belangrijke onderwerpen daadwerkelijk ruimte inneemt. Immers, ook in het levensverhaal van een kind neemt persoonlijk verlies grote ruimte in. Het boek is echt iets om met twee handen stevig vast te houden: het boek maar ook deze gebeurtenissen in jouw eigen leven. Formaat, vormgeving, taal en gekozen illustraties werken perfect samen om een belangrijk levensonderwerp kracht bij te zetten.

Taal

Het eerste wat me opviel en raakte bij het lezen van dit boek is de zorgvuldig gekozen taal, maar zonder verhullen en verbergen. De tekst is eerlijk, informerend en met alle ruimt voor nuance en de persoonlijke ervaringen van kinderen. De tekst wordt vertellend naar het kind geschreven en ik kan me voorstellen dat de tekst zich heel goed leent om voor te lezen aan een kind of groep kinderen (klas). Bovendien worden er regelmatig vragen gesteld die je verder kunt bespreken met elkaar. Eigenlijk zijn dit starters voor Gouden levenslessen in de klas.

Illustraties

De prachtige afbeeldingen zijn een kunstwerkje op zich. Deze illustraties kunnen fungeren als een schuifdeur waardoor kinderen een eigen wereld van verbeelding en ervaring kunnen betreden (naar de quote van Dr.  Bishop over boeken die fungeren als spiegels, ramen en schuifdeuren). Er is zoveel te zien. Zo kunnen ook de prachtige beelden werken als een haakje om als kind op aan te haken met het delen van een stukje uit het eigen verhaal. Ook denk ik dat een kind heel mooi een illustratie kan kiezen en dan het boek open neerzet op een herinner-plek.  

Onderwerpen

Volgens de structuur van het alfabet worden zesentwintig onderwerpen uitgewerkt. Ik vind het scala aan onderwerpen heel rijk. Zo worden onderwerpen besproken waar je misschien al aan dacht: denk aan afscheid, begrafenis, crematie en dood. Maar ook de onderwerpen missen, jarig, klas, rouw, palliatief en zelfdoding komen aan bod. En ook binnen de verschillende onderwerpen worden linkjes naar andere onderwerpen gegeven. Zo is het natuurlijk ook, het is een netwerk van onderwerpen die allemaal op een bepaalde manier met elkaar verbonden zijn. Wanneer je het boek gaat bekijken en lezen, bekijk dan eerst eens de inhoudsopgave of blader het door en kijk welk onderwerp je als eerste aanspreekt. Ik beschrijf hieronder drie onderwerpen die me in het bijzonder raakten. Maar bekijk zeker alle andere onderwerpen, zo de moeite waard!

De R is van Rouw

Dit onderwerp licht ik uit: omdat ik het geweldig vind dat dit wordt omschreven in een kinderboek. Niet voor niets heb ik mijn paspoort het Rouwpaspoort genoemd. Dit begrip is veelomvattend en complex, maar het betekent niet dat we dit niet met kinderen kunnen bespreken. Zo fijn om als kind al te kunnen leren wat er allemaal bij rouw kan horen. En dat ook verder leven een onderdeel is van rouwen. Uus beschrijft het zo treffend. Lees op bladzijde 49 zeker de mooie omschrijving door. Het helpt je om de goede woorden te vinden in contact met kinderen.

‘Rouwen is behalve bezig zijn met je verdriet, ook niet bezig zijn met je verdriet.’

De K is van Klas

School is een groot onderdeel in het leven van een kind. En daarom is het zo fijn dat deze veilige vaste waarde wordt benoemd in een boek over groot verdriet. De klas is in het leven van een kind een grote vaste pijler: een plek met structuur en continuïteit. De plek waar je in de kring mag delen over jouw eigen verhaal. De illustratie op de rechterbladzijde laat deze kring, met handen vast, zien: een tekening met de tekst ‘Ik mis je ‘ ligt op de grond. Een groot onderdeel van de beschrijving die Uus geeft van klas, zijn de rouwbehoeften van het kind. Eigenaarschap wordt zoals ik het lees, benadrukt. Een kind mag aangeven wat het graag wil en daarover afspraken maken met de juf of meester. Ik hoop dat op veel scholen de afsluitende denkvraag aan kinderen wordt gesteld: ‘Welke tip heb jij voor de directeur van jouw school? Wat zou jouw school of klas beter kunnen doen voor kindjes met groot verdriet?’ De afspraken en tips voor de omgeving zijn ook elementen in het Rouwpaspoort. Deze omschrijving benadrukt de waarde van deze elementen voor kinderen en hoe belangrijk het is om te luisteren naar kinderen en te vragen naar hun behoeften.  Wist je trouwens dat kinderen afspraken met de leerkracht en tips voor de omgeving vast kunnen leggen in het Rouwpaspoort?

‘Welke tips heb jij voor de directeur van jouw school? Wat zou jouw school of klas beter kunnen doen voor kindjes met groot verdriet?’

De D is van Dood

Een mooie concrete basis om te leren over de dood vormt de inhoud bij de letter ‘d’. En ik ben helemaal van het woordenlijstje met woorden die grote mensen soms gebruiken voor doodgaan. Daar staat de betekenis achter en wat je dan als kind weet. Een reminder voor leerkrachten en andere volwassenen om concrete taal te gebruiken. En ja, dan kun je echt het woord ‘dood’ gebruiken. Uus sluit dit onderwerp af met een opdracht: ‘Kan jij tien dingen opsommen die iemand die dood is niet meer doet?’ Wat mij betreft een vraag die je in de klas best weleens in kan zetten. Dan vergaar je gelijk een heleboel informatie over waar kinderen ongeveer zitten in het begrip over het biologische aspect van de dood.

Vaste waarde

Eigenlijk is er teveel om te zeggen over dit boek. Ik hoop dat het een vaste waarde op scholen wordt. Een boek waar leerkrachten in bladeren om de verschillende onderwerpen die te maken hebben met groot verdriet in de levens van kinderen, zich meer eigen te maken. Een boek dat in de klas staat, op een toegankelijke plek, zodat kinderen door die symbolische schuifdeuren op reis kunnen gaan door hun eigen wereld aan ervaringen en verbeelding. En ook zou ik graag zien dat er een passend stukje voor dat moment uit voorgelezen wordt om kinderen in verbinding met elkaar en met de leerkracht als rolmodel, in een veilige setting ook deze onderwerpen een onderdeel van hun schoolleven te laten zijn. Deze levensencyclopedie laat gouden tranen glinsteren (en ook die van mij).

Tips voor in de klas

• Alfabet van de klas. Wanneer je verschillende onderwerpen aan bod hebt laten komen in de klas, dan kun je het afsluitende praktische handvat van het boek mooi inzetten. Als groepswerk of juist individueel, net wat passend is in de unieke situatie.
• Ergens openslaan. Gewoon ergens openslaan en dit onderwerp voorlezen. Op een speelse manier aandacht voor de verschillende aspecten van groot verdriet. Zeker weten dat een kind op een gegeven moment vraagt: ‘Zullen we nog eens lezen uit het alfabet voor groot verdriet?’
• Eigen keuze. Je kunt als leerkracht zelf een specifieke keuze maken voor een onderwerp. Bijvoorbeeld omdat dit past bij een situatie of gevoel van dat moment. Of omdat het vanuit jouw eigen ervaring en motivatie een element is dat je graag onderdeel wilt maken van de klas. Ook kan een kind een eigen keuze maken voor een onderwerp. Om eigenaarschap te stimuleren kan een kind de keuze maken of het voorgelezen wordt in de grote groep, een klein groepje kinderen of individueel. Wanneer een kind persoonlijk verlies meemaakt kan het voor een kind heel fijn zijn om hierin te kiezen. Ook dit geeft je als leerkracht mooie info om mee te nemen gedurende het verdere schoolleven.
• Herinnerplek. Welke illustratie kan neergezet worden op een herinnerplek of gedenkplek? Een kind kan hier een eigen keuze in maken. Mooi om dan de illustraties leidend te laten zijn en later de woorden erbij te bespreken of laten lezen. Welk beeld spreekt een kind het meeste aan?

Een boek voor jonge kinderen (vanaf 5 jaar) over het onderwerp depressie. Een verhaal dat eerlijke en concrete taal verweeft in een verhaal waarin kinderen zich kunnen herkennen. Met aansluitend op het verhaal uitgebreide achtergrondinformatie van psychiater Pascal Sienaert. Zo verheldert hij de begrippen draagkracht en draaglast.

‘Alles hangt af van hoe je draagkracht zich verhoudt tot je draaglast.‘

Berenverzameling

De mama van Alex voelt zich niet meer vrolijk. Enthousiast reageren lukt niet meer. Zelfs haar berenverzameling kan haar niet opvrolijken. En de twee kneepjes in zijn hand die ‘Ik hou van je’ betekenen, zijn er niet meer nu mama zich zo voelt. Voor Alex is dit moeilijk te begrijpen en hij voelt zich teleurgesteld. In gesprek met zijn nichtje Annabel vertelt Alex zijn zorgen over zijn mama. De pastelkleurige illustraties zijn duidelijk en toegankelijk.

‘Haar glimlach lijkt wel een mislukte papieren vlinder die je in de prullenmand gooit.’

Eerlijke taal

Alex vertelt over een dokter die veel weet over denken en voelen. Dan wordt in goede kindertaal uitgelegd wat depressie is. En daarbij wordt het woord depressie ook genoemd. Waardevol vind ik dit omdat kinderen op deze manier kennisconcepten kunnen aanleggen rondom dit onderwerp. De uitleg die in het verhaal wordt gegeven kan een basis zijn om het gesprek met kinderen, op school of thuis, aan te gaan. Het ondersteunt bij het intunen op de taal van kinderen.

‘Met een depressie zie en hoor je de mensen en de dingen om je heen minder goed. Alsof er een dichte mist hangt en je watten in je oren hebt.’

Vossengif

Geïnspireerd op het verhaal van Pippi Langkous, zoekt Alex naar magische oplossingen. Hoe kan zijn mama weer vrolijk worden? De oma van Pippi nam één afgestreken lepel vossengif en bleef gewoon zitten toen het dakpannen regende. Deze magische oplossing zal kinderen aanspreken en tegelijkertijd geeft dit je de mogelijkheid om als begeleidende volwassene eerlijke informatie te geven.

Twee kneepjes en een vlinderglimlach

Het verhaal benadrukt depressie als een proces in de tijd. Alex hoopt elke keer dat het weer wat beter gaat met mama. Een woordgrapje over depressie benadrukt opnieuw de eerlijke complexiteit die gepaard gaat met depressie. Zo komt het woord ‘depressie’ een aantal keer terug. En dan zijn er op een dag met sneeuw opeens de twee kneepjes die mama in zijn hand geeft. En daar is ook een echte vlinderglimlach.

Een doosje sneeuw

Annabel vraagt aan Alex wanneer zijn mama voor het laatst blij was. ‘Toen het gesneeuwd had’. Alex denkt na over hoe hij sneeuw kan bewaren zodat mama altijd opgevrolijkt kan worden. En dan is er met kerst weer een mooie glimlach van mama. Dit keer terwijl ze geniet van marmelade: net als beertje Paddington. De uitdrukkingen op de gezichten laten ter illustratie mooi zien dat het weer wat beter gaat met mama. Mooi hoe de gevoelens worden uitgebeeld.

Erkennend cadeau

De afsluiting van het verhaal komt samen in een prachtig cadeau dat Alex voor zijn mama vindt: een sneeuw schudbol met beetje Paddington. Dit kan een stimulans zijn om met kinderen symboliek en erkenning samen te voegen in een cadeau of door iets te maken of iets te vinden wat bij hun dierbare past. Kinderen houden van doen en kunnen op deze manier de verbinding met bijvoorbeeld hun ouder benadrukken. En terwijl het verhaal vertelt dat ten aanzien hiermee iets niet opgelost kan worden, zorgt dit wel voor een fijn praktisch handvat om kinderen te begeleiden bij het verweven van wat ze meemaken in hun levensverhaal.

Brede basis

Na het verhaal staat er een lief gedichtje geschreven aan mama in het boek. En dan volgen er nog twee praktische handvatten om met kinderen in gesprek te raken en om eventueel een passende doe-opdracht te introduceren. Vanuit een brede basis kunnen alle kinderen betrokken worden bij het thema ‘je verdrietig voelen’. Een mooie starter om hierover met de klas, een kind of groepje kinderen in gesprek te gaan. Dit kan dan ook weer benadrukken dat je niet alleen bent met verdriet: er zijn meer kinderen die zich weleens verdrietig voelen.

Steun

Het tweede praktische handvat gaat in op de vraag: ‘Op wie kun jij steunen? ‘De illustratie bij deze vraag, benadrukt in beeld dat je op zoek mag gaan naar wie jou kan ondersteunen. Deze vraag en bijbehorende illustratie kunnen ook los ingezet worden voor een Gouden levensles over steun gevende mensen in de omgeving: een belangrijk onderdeel van veerkracht.  

Meer Pleister boeken

Het is fijn om te weten dat er meer Pleister-boeken zijn gemaakt met uiteenlopende onderwerpen, Zo komen ook autisme, pesten en het krijgen van een ongeluk aan bod. Neem zeker een kijkje op de site van Clavis. De boeken bevatten allemaal een verhaal, een spelletje en een versje of liedje op kindermaat. En ook een informatieve bijlage voor volwassenen.

Tips voor in de klas

• Een schudbol. Als aanvulling op het boek, kan het mooi zijn om met een kind een schudbol voor de ouder (of een andere dierbare die te maken heeft met depressie) te maken. Op internet zijn er verschillende instructies te vinden. Als figuurtje in de schudbol kun je voor een symbool kiezen dat bij een persoon past. Mooi om hier met een kind over na te denken. Soms vind je ook hele mooi schudbollen in de winkel. Ligt een beetje aan het seizoen.
• Papieren vlinder vouwen. De vlinder staat in dit verhaal symbool voor een lach van een dierbaar persoon. Het kan een mooie klassenactiviteit zijn om samen vlinders te vouwen. Bijvoorbeeld als steun voor iemand die het moeilijk heeft of te maken heeft met depressie.
• Steun gevende mensen. Naar aanleiding van de vraag in het boek, kun je de kinderen in jouw klas hier een tekening over laten maken. De illustratie in het boek dient als uitgangspunt en ook staat de opdracht die kunt uitwerken met de kinderen duidelijk beschreven. Laat de namen van deze mensen eventueel opschrijven in het Rouwpaspoort (bij het element dit ben ik, in het vakje ‘lieve mensen’).
• Link tussen thuis en school. Dit boek kan ook met een kind mee naar huis gaan. Misschien wordt het eerst in het gezin voorgelezen en biedt het daarna houvast voor op school. Mooi als een school dit onderwerp omarmt door ook boeken te hebben die aansluiten op dit onderwerp.  

Dit is een boek dat met treffende beelden en krachtige bewoording mentale gezondheid bespreekbaar maakt: over depressie en het vinden van hoop. Je voelt tijdens het lezen en het bekijken van de betekenisvolle illustraties de kennis en ervaring die Pascalle erin heeft gestopt. Soms zitten er kinderen in jouw klas die leven met een donderwolk. Of er zijn kinderen die opgroeien met een ouder die een wolk om zich heen heeft. Hoe fijn om een boek met een erkennend verhaal erbij te kunnen pakken. Of om uit te lenen aan ouders zodat ze dit onderwerp in de gezinssituatie bespreekbaar kunnen maken.

Het verhaal

We maken kennis met Nova. Het eerste beeld laat een vrolijke dansende en zingende Nova zien. De volgende bladzijde maakt duidelijk dat thuis vaak als een donderwolk voelt. Ik vind het krachtig dat deze uiteenlopende gevoelens die Nova in zich heeft, de start van het verhaal vormen. Immers, beiden horen bij Nova. De aanleiding van deze metaforische donderwolk wordt in het verhaal niet verteld. Zo kunnen kinderen met eigen gebeurtenissen en ervaringen aanhaken op het verhaal. Mogelijk willen ze vertellen over hun donderwolk thuis.

Gedachten

Nova probeert verschillende dingen uit om met haar donderwolk te kunnen leven. Ze wil de wolk wegjagen en probeert van alles. Verschillende strategieën worden benoemd en dit kan kinderen en jongeren uitnodigen om ook over hun eigen manieren of na te denken. Sommige kinderen zullen het zeker herkennen. Doen alsof het goed met je gaat. Een wolk om je heen voelen die met je meegroeit. En wat je ook probeert, deze lijkt niet weg te gaan. In woorden benoemen wat vaak ontweken wordt: Pascalle doet dit en maakt bespreekbaar wat vaak niet genoemd wordt. Juist bij deze zin, is de donderwolk op zijn donkerst. De zwarte wolk vult twee bladzijden.

‘Misschien is het beter als ik er niet meer ben’, denkt ze.

Kleur

Nova gaat op zoek naar kleur. Ze vindt kleur in haar ontmoeting met hulphondheld Lev. Hij helpt haar om te leven. Hij vindt haar altijd oké en blijft bij haar. En als de donderwolk haar laat schrikken, dan is Lev er. Nova vindt haar echte lach terug en de illustratie bekrachtigt dit in gevoel en beeld. Kleur staat symbool voor hoop en verder leven: met eerlijkheid. Want het betekent dan misschien niet dat de donderwolk helemaal weg is: je hebt steun gevonden om wanneer de wolk daar weer is steun te vinden bij een maatje.

‘Nova vindt haar echte lach terug.’

Steun

Dit verhaal maakt door middel van de metaforische donderwolk mentale gezondheid bespreekbaar. Zo waardevol om ook rondom dit onderwerp handvatten te hebben in boekvorm. Welke taal gebruik je? En welke erkenning kun je als kind of jongere voelen? Dit verhaal geeft een bedding voor dit onderwerp waardoor kinderen en jongeren zich mogelijk minder alleen voelen en hun wolk zichtbaar durven maken. Een verhaal dat zorgt voor een stimulans om op zoek te gaan naar jouw eigen steun: jouw eigen hulphondheld (en dat hoeft dan niet per se een hond te zijn). Bespreekbaar maken wat soms onbespreekbaar lijkt: dat is absoluut de kracht van dit boek. Een verrijking voor het PO en VO!

Tips

Achter in het boek staat een QR-code die gescand kan worden: je komt dan op een pagina met extra informatie en handvatten. Zo heeft Pascalle gespreksvragen en tips voor het voeren van een gesprek over mentale gezondheid beschreven. Heel fijn dat er een tekst staat die je taal geeft om bijvoorbeeld meer uitleg te geven over somber zijn en depressie. Ook wordt in dit stukje benadrukt dat je steun kunt en mag zoeken en dat je niet de enige bent met dit soort gevoelens. Al lijkt dit soms wel zo.  Verder kun je ook een kleurplaat downloaden en vindt je links naar andere organisaties die hulp en ondersteuning kunnen bieden. Zeker het bekijken waard.

Toen ik dit boek bij de nieuwe aanwinsten in de bieb zag liggen, wist ik dat ik het wilde lezen. Zo werkt het vaak, ik heb het boek dan al voorbij zien komen en het op mijn wil-ik-lezen-wensenlijstje geschreven. Wanneer het dan beschikbaar is, gaat het uiteraard met me mee. Ik las het boek in één adem uit. Ik werd geraakt door de persoonlijke verhalen en geïnspireerd door de korte werkvormen die na praktische informatie worden genoemd.

Opbouw

De jongeren die in dit boek vertellen, nemen je mee in hun verhaal. Dit kan zorgen erkenning en herkenning, Na elk verhaal lees je meer verdieping over rouw met toepasbare opdrachten. Zo kan een jongere zelf bekijken wat passend is, wat aanspreekt. Ook kan ik me voorstellen dat dit een handzaam boek is voor rouw- en verliesbegeleiders, leerkrachten en mentoren. En natuurlijk ouders.

Sorry

Ik val dan niet meer in de jongerendoelgroep, wel weet ik welke impact rouw kan hebben op deze leeftijd. Het stukje over de moeilijkheid van het woord ‘sorry’ sprak me aan. Wanneer je een stuk van jouw verhaal vertelt en de reactie van de ander is ‘sorry’, dan kan dit zorgen voor dilemma’s, Dit thema komt in meerdere verhalen terug.

School

Ook het thema school komt in de verhalen terug. Onderstaand citaat benadrukt hoe belangrijk erkenning vanuit school is. De docent/leerkracht die laat zien dat het weet heeft van de grote verandering die plaatsgevonden heeft in het levensverhaal van de jongere. En ben je als mentor, leerkracht, docent of andere onderwijsprofessional in gesprek met jongeren over rouw, dan is dit boek het praktische handvat om in te tunen op de taal en belevingswereld van tieners en jongeren. Bovendien vind je na elk onderwerp opdrachten om eventueel mee aan de slag te gaan.

‘Van de schooldirectrice kregen mijn broer en ik een rouwboek voor kinderen. Dat vond ik fijn.’

Op school hebben we boeken over uiteenlopende onderwerpen. Hoe mooi dat in de Willewete serie nu ook een boek gemaakt is over de dood. Want ook hier willen kinderen over leren. Over het algemeen hebben de kinderen vanuit hun ontwikkeling en persoonlijke ervaringen de behoefte om de dood en alles wat er mee te maken heeft te onderzoeken en te ontraadselen. Dit boek ondersteunt ons volwassenen in het toegankelijk maken van dit onderwerp en geeft ons handreiking om in te tunen op de taal en belevingswereld van de kinderen. Dit boek sluit perfect aan bij mijn missie om rouw en verlies te integreren in het onderwijs. In deze blog beschrijf ik de hoofdpunten uit het boek, geef ik achtergrondinformatie over leren over de dood en ik sluit af met enkele tips voor in de klas.

Huisdier

Er is gekozen voor een toegankelijke en herkenbare (voor veel kinderen) situatie om dit onderwerp te introduceren. We maken kennis met John, Chloë en hun hond Amber. De kinderen houden van spelen met hun geliefde hond, maar dan gaat Amber dood. Er wordt gekozen voor eerlijke taal en een duidelijke heldere uitleg. De keuze voor dit onderwerp kan zorgen voor een veilige en vertrouwde basis om verder op ontdekkingstocht te gaan door het boek en meer te leren over de dood.

Wist je dat

Misschien herken je het wel dat je een vraag van een kind krijgt waar je het allerliefste een hulplijn voor zou inschakelen. Dit boek speelt mooi in op de thematieken die ik in veel vragen van kinderen herken. En de tekst en wist-je-datjes die je in dit boek vindt, geven daar een helder antwoord op. Het effect van het bespreken van deze onderwerpen voor jou als begeleidende volwassene, ouder of leerkracht is dat je de bevestiging krijgt dat je dit onderwerp met kinderen mag en kan bespreken. Eén wist je datje sprak me in het bijzonder aan. Dit wist je datje benoemt dat de dood niet besmettelijk  is. Toen ik als jong meisje mijn broertje verloor, was één van de eerste vragen die ik stelde: ‘Gaan wij nu ook dood?’ Dit blijft me altijd bij en ik vind het daarom extra mooi dat dit beschreven wordt in dit boek.

Leren over de dood

Rond de leeftijd van tien jaar kunnen de meeste kinderen het concept dood begrijpen als een biologische gebeurtenis en dat dit onvermijdelijk gebeurt met alle levende wezens. Ook begrijpen kinderen rond deze leeftijd dat de dood uiteindelijk veroorzaakt wordt door een onomkeerbare afbraak van het functioneren van het lichaam. Belangrijk om te weten is dat voorafgaand aan dit ‘volledige’ begrip kinderen stoeien met en leren over een aantal sleutelbegrippen omtrent de dood. Eveneens fijn om deze sleutelbegrippen te kennen als achtergrond bij dit boek en om iets meer te begrijpen over hoe kinderen leren over de dood. Het benadrukt dat een boek over dit onderwerp een mooie bijdrage is aan de brede ontwikkeling van kinderen waar ook ‘de dood’ in thuishoort.

Sleutelbegrippen

In verschillende onderzoeken worden vijf sleutelbegrippen beschreven die kinderen te ontwikkelen hebben, voordat ze het biologische aspect van de dood volledig kunnen begrijpen. Soms worden meerdere factoren toegevoegd zoals onvoorspelbaarheid en persoonlijke sterfelijkheid. In de onderzoeken die ik heb gelezen, werden deze twee onderwerpen niet meegenomen. Daarom richt ik me voor een overzichtelijk geheel op onderstaande sleutelbegrippen. De begrippen zijn weergeven op volgorde van verwerven.

Eerlijk informatie

De sleutelbegrippen die ik hierboven beschreef zie je terug in de eerste onderwerpen van het boek. Zo wordt er aandacht besteed aan dat alles wat leeft, op een dag sterft. En ook hoe je kunt sterven en wat er dan met het lichaam gebeurt, is een belangrijk onderwerp in het boek. De taal is eerlijk en perfect afgestemd op het communiceren met en vertellen aan kinderen. Dood zijn is voor altijd is de titel van een alinea die gaat over lichamelijke processen die stoppen en die onomkeerbaar zijn. Samen met vriendelijke tekeningen vormt de uitleg van deze sleutelbegrippen een belangrijke basis van het boek. Ook afscheid nemen, de crematie of begrafenis en welke emoties kunnen komen kijken bij iemand missen worden besproken.

De levensreis

Het stukje zingeving en wat je gelooft of bedenkt bij ‘na de dood’ wordt bespreekbaar gemaakt bij het onderwerp ‘De levensreis’. Dit kan in een klas het gesprek mooi op gang brengen over verschillende gedachten hierbij. Waarschijnlijk zal je herkennen dat kinderen hierin verschillende achtergronden mee de klas in nemen. Wanneer je deze bladzijden openklapt kun je samen met de kinderen op ontdekkingstocht gaan bij verschillende ceremonies en rituelen van over de hele wereld. Het kan een mooie aanvulling zijn om kinderen op te laten zoeken op welke manier er binnen hun eigen cultuur vorm gegeven wordt aan afscheid nemen en herinneren.  

Verder leven

‘Hoe gaan we nu verder?’ is één van de laatste onderwerpen van het boek. De tekeningen die dit onderwerp omlijsten zijn vrolijk en licht. Ik denk dat dit op fijne wijze benadrukt dat verdriet en plezier naast elkaar kunnen bestaan. Én dat verlies dat je hebt meegemaakt voor altijd een onderdeel van je leven zal zijn. Ook worden er allerlei suggesties gegeven om herinneringen vast te houden. Ik ben er absoluut een voorstander van dat kinderen het werkwoord herinneren leren vormgeven en kunnen voorzien van inhoud dat past bij hun eigen leven.

Jou vergeten we niet 

Met een rustige lichte tekening, een erkennende boodschap en een praktisch handvat sluit het boek af. De zin ‘Jou vergeten we niet’ erkent de voortdurende band die blijft bestaan over de grenzen van leven en dood heen: erkenning! Het praktische handvat, het maken van een herinneringendoos, is zeer bruikbaar voor in de klas. De uitwerking van deze werkwijze benadrukt mijns inziens dat je in de klas (en ook thuis natuurlijk) altijd toegankelijke materialen dichtbij hebt om te herinneren en te herdenken.

Iets meer kennis

Misschien is leren over de dood en accepteren dat dit onderwerp ook in de levens van kinderen thuishoort, wel één van de moeilijkste en meest complexe onderwerpen ten aanzien van de kindertijd. Leren over de dood en ervaren dat dit een onderdeel is van het leven, is heel essentieel in de ontwikkeling van kinderen. Iets meer kennis over dit onderwerp kan ons ondersteunen in het gesprek met ouders, kinderen en collega’s. We zullen minder schrikken van opmerkingen, vragen en spel van kinderen. Als we ons iets meer verdiepen in deze thematiek, weten we dat kinderen gedurende hun ontwikkeling grip proberen te krijgen op de dood en wat dit in algemene zin maar ook specifiek met betrekking op het eigen leven, betekent. En daar draagt dit boek op een hele fijne wijze aan bij!

Tips voor in de klas

• Volgen. Welke kinderen in jouw klas hebben persoonlijk verlies meegemaakt. Doe hiervoor de gouden tranen brainstorm. Je hebt dan extra op je netvlies welke kinderen je een beetje extra in de gaten houdt ten aanzien van die onderwerp. Je kunt de gouden tranen brainstorm onder aan deze blog downloaden.
• Wat weten we al over ‘de dood’. Maak samen met de kinderen een woordweb over de dood. Dit biedt mooie informatie voor jou als leerkracht. Op deze manier verkrijg je meer inzicht over wat de kinderen al weten.
• Vragen. Het kan voor kinderen fijn zijn om vragen die ze hebben over dit onderwerp, op te schrijven of in een doosje te stoppen. Waarschijnlijk worden de meeste vragen met behulp van dit boek beantwoord. Heb je meer informatie nodig om een vraag te beantwoorden, dan kun je deze voor kinderen (of samen) later opzoeken. De ruimte die kinderen krijgen voor vragen, is nog vele malen belangrijker dan de goede antwoorden. De vragen van kinderen verzamelen en een plek geven in de klas, draagt bij aan het bespreekbaar maken van een soms zo beladen onderwerp.
• Jou vergeten we niet. Deze zin kan een starter zijn voor een gouden levensles in de klas. Kinderen kunnen om de beurt vertellen wie ze niet willen vergeten. Zorg eventueel voor een blad met deze tekst erop en laat kinderen tekenen en schrijven wie ze niet willen vergeten. Ook kan de tekst die aan het einde van het boek staat een mooie tekst zijn voor op een erkennend kaartje voor een kind. Denk bijvoorbeeld aan speciaal kalendermoment of een speciale periode waarin de werkwoorden herinneren en herdenken extra centraal staan.
• Mijn ritueel. Welke rituelen zijn thuis van grote waarde? Kinderen kunnen hierover vertellen aan elkaar. Ook mooi om een kind in zijn eigen cultuur op zoek te gaan naar welke gebruiken en rituelen bij afscheid er zijn. Eventueel kan hier een presentatie van gemaakt worden en kunnen de kinderen aan elkaar vertellen.

Een tijdje geleden maakte ik in de bibliotheek kennis met het boek ‘Haas ik mis je’. De mevrouw die daar werkt en die regelmatig de bezoekjes met de klas begeleidt, weet dat ik  me richt op rouw en verlies in het onderwijs. Ze houdt me op fijne wijze op de hoogte van nieuwe aanwinsten. En dit boek sprak me meteen aan: de tekeningen zijn fris, duidelijk en vol kleur. Bovendien kan dit boek een hele fijne starter zijn voor een creatieve uiting. In deze blog deel ik kort het verhaal, licht ik enkele elementen uit en geef ik tips voor in de klas.

Vriendschap

Het verhaal begint met een fijne basis over vriendschap. Kik de schildpad en Pip de haas zijn heel verschillend en toch passen ze goed bij elkaar. Ze willen voor altijd bij elkaar blijven. Dit eerste stuk van het verhaal kan voor veel kinderen een mooi haakje zijn om iets te delen over vriendschap.

‘Ik ben zo blij dat jij mijn vriend bent, dat is een feit.

Jij en ik voor eeuwig. We blijven vrienden voor altijd. ‘

Onverwachts

Maar dan is alles opeens anders. Pip is er niet meer. Er is alleen een leegte. Deze leegte is op mooie wijze vormgegeven in de beelden die het verhaal zo krachtig en warm ondersteunen: een zwart haasvormig silhouet van Pip. En terwijl Kik op zoek gaat naar zijn vriendin zie je dat de leegte met hem meegaat. Het kan mooi zijn om met de kinderen tijdens het voorlezen even stil te staan bij die leegte. Eventueel vul je aan met concrete taal wanneer kinderen hier behoefte aan hebben: ‘Volgens mij is Pip doodgegaan.’ En verder in het verhaal wordt dit steeds duidelijker. Tegelijkertijd laat de tekst het open om ook over andere vormen van iemand missen te spreken.

Emoties 

Kik wordt heel boos en die is wederom treffend weergegeven. Er zullen kinderen zijn die zich herkennen in de emoties die Kik laat zien. De woorden die Kik uitspreekt vanuit boosheid zijn groot afgedrukt.  Ook het aspect van onderhandelen zal bekend voorkomen bij kinderen en volwassenen in de omgeving van kinderen. ‘Als ik lief ben en nooit meer iets stouts zeg, breng je Pip dan bij me terug?’

Eenzaamheid

De leegte blijft en Kik voelt wanhoop en eenzaamheid. Verdriet volgt en de bijbehorende illustraties laten mooi zien hoe Kik zich voelt. Op de illustratie zie je dat Fien de beer naast Kik staat. De beer benadrukt geduld en de ander, in dit geval Kik, echt zien. Er is geen oplossing voor verdriet, wel is het fijn als er iemand bij je is. Daarbij moet ik denken aan de uitspraak: “Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

‘Je moet het zelf doen, maar niet alleen.’

Prachtige uitleg

Kik vraagt de vraag der vragen aan Fien. ‘Waarom moest Pip gaan?’ En dan integreert dit verhaal ‘leren voor en over het leven’ op mooie wijze. Vertrouwd en veilig omdat het verteld door een lieve en wijze beer. De uitleg van Fien is breed en daardoor toegankelijk en herkenbaar voor veel (misschien wel alle) kinderen in de klas.

Leegte vullen

De leegte zal niet weggaan. Mooi hoe in kindertaal benadrukt wordt dat een overleden dierbare of een situatie die je lief is, voor altijd bij je hoort. Er komt meer kleur in de afbeeldingen en Kik denkt na aan alle mooie dingen die hij gedaan heeft samen met Pip. De leegte is niet langer zwart van kleur, maar omvat steeds meer kleuren. Dit zal kinderen aanspreken en geeft tevens mooie inspiratie om met kinderen vorm te geven aan de leegte die zij mogelijk voelen. Welke kleur geven zij aan de leegte die een overleden dierbare achterlaat? Bij de tips voor in de klas geef ik een praktische handvatten voor een creatieve en symbolische werkvorm naar aanleiding van dit boek.

Denk aan alle leuke dingen.

Denk aan hoe jullie elkaar hielpen.

Praat over je herinneringen.

Laat ze hardop los!

Laat de leegte weten

dat je dankbaar bent en trots.‘

Kleurrijke herinneringen

Een kleurrijk boek vol aandacht voor het werkwoord herinneren. Hoe mooi om kinderen door middel van een verhaal dit werkwoord actief mee te geven. Geschikt voor een hele klas in de onderbouw en middenbouw van de basisschool. En ook een geweldig prentenboek om leerkrachten in opleiding te laten nadenken over wat ze met kinderen praktisch kunnen doen wanneer dit onderwerp in de klas naar voren komt. Bovendien geeft dit boek de hele klas de gelegenheid om aan te haken met eigen ervaringen én om te leren over deze onderwerpen. En mooiste van alles: Het verhaal eindigt met een mooie benadrukking van een voortdurende band tussen haas en schildpad. Is dat niet een prachtige Gouden levensles om alle kinderen mee te geven?!

‘En zo zijn de schildpad en de haas weer met z’n twee.‘

Tips voor in de klas

• Toverpapier. Of misschien noem het liever regenboogpapier, magisch papier of kraspapier. Kies het woord dat bij jou en jouw boodschap past. Je kunt het in veel winkels kopen. En door na het verhaal kinderen de gelegenheid te geven om een vorm te geven aan hun leegte, kun je een aanhaakmoment voor kinderen creëren. Denk bijvoorbeeld aan de vorm van een haas of een beer. Gebruik de volgende praktische handvatten om dit in jouw klas vorm te geven.
• Welke vorm wil je jouw leegte geven? Teken de contouren van een mens, dier, symbool of vorm op het zwarte papier. Knip deze uit. Je kunt eventueel een afbeelding van het internet halen en deze omtrekken. Ook kun je werken met de contouren van een echte foto. Werk als het kan wat groter zodat het zwarte papier genoeg ruimte biedt voor het schrijven van woorden en herinneren. Of voor het tekenen van symbolen.
• Gebruik de volgende vragen eventueel als leidraad om de leegte met kleurrijke herinneringen te vullen. Kinderen kunnen dan een herinnering opschrijven/tekenen. Wanneer een kind nog jonger is dan kan de begeleidende volwassene een herinnering opschrijven.
  • Welke leuke dingen hebben jullie samen gedaan?
  • Waar speelden jullie graag?
  • Hoe hebben jullie elkaar weleens geholpen?
  • Hoe merkte je nog meer dat ….jou lief vond?
  • Welke grappige herinneringen wil je graag onthouden?
  • Is er een voorwerp/symbool dat goed bij….past ?

• Herinneringen verzamelen. Wanneer een kind zelf geen herinneringen heeft aan een overleden dierbare, dan kan de leegte worden gevuld door mensen om hen heen die wel herinneringen hebben aan deze persoon. Op deze manier kan de metafoor van de leegte ook worden ingezet.
• Contour. Kinderen die niet de behoefte hebben om zelf een leegte vorm te geven, kunnen een contour uit het boek gebruiken (zie voorbeeld). Ze kunnen dan de herinneringen van schildpad opschrijven en vormgeven. En ook voor andere kinderen kan dit een veilige vorm zijn om eigen herinneringen op te schrijven.
• Traan. Ook kan het een mooi idee zijn om een traanvorm te vullen met herinneringen en symbolen.
• Versieringen. Ook is het een mogelijkheid om bij iedere herinnering die gedeeld wordt een aantal mooie versieringen te maken op het zwarte papier.
• Beleven en delen. Laat alle silhouetten met ingevulde herinneringen, tekeningen en symbolen aan een mooie slinger in de klas hangen. Kinderen die iets willen delen, kunnen dit doen als ze dit willen.  
• Waarborgen. Heeft een kind een Rouwpaspoort, geef het werk dan een plek in het Rouwpaspoort en schrijf de datum erbij.
• Erkennende cadeautip. Wanneer je een kind dit boek geeft, kan het mooi zijn om er toverpapier bij te geven. Schrijf dan op het kaartje dat kinderen hun eigen herinneringen in kleur mogen opschrijven, tekenen of anders vormgeven. Dit kan nu of later.

Wat een prachtige dichtbundel is dit. Een kinderboek dat tevens zeer geschikt is voor jongeren en volwassen. Geschikt voor de bovenbouw van de bassischool en ook zeker voor het VO. Ook kan ik me voorstellen dat je dit boek als een erkennend cadeau aan iemand wilt geven. De titel geeft direct helder aan wat het hoofdonderwerp van deze dichtbundel is. En dan, terwijl je het boek openslaat, kom je grote verscheidenheid aan onderwerpen in dichtvorm tegen. De illustraties zijn ondersteunend aan de tekst en tevens kunstwerkjes op zich. Een prachtig geheel! In deze boekbeschrijving geef ik een omschrijving over de inhoud waarbij ik de onderverdeling die de schrijfster maakte, volg. Ik geef symboolzinnen uit de gedichten weer en ik hoop dat dit een uitnodiging is om alle gedichten zelf te lezen. Ik sluit af met een aantal tips voor in de klas.

Rouwfasen

Op basis van de rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross is er een mooie ordering aangebracht in de gedichten. Deze ordening benadrukt mijns inziens niet dat een rouwproces in voorspelbare fasen verloopt: wel erkent het de verscheidenheid aan emoties en gedragingen tijdens het integreren van een verlies in het levensverhaal. Het geeft herkenbare elementen aan in een vaak zo ongrijpbaar proces. Het is de schrijfster gelukt om intense emoties en het heen-en-weer-slingeren tussen verlies en verder leven krachtig te benoemen.

Ontkenning

Eén van de gedichten horend bij dit deelonderwerp gaan over het onverwachte bezoek van de dood. Opeens is de vader van de hoofdpersoon er niet meer. Ook wordt in sommige gedichten de dubbelzinnigheid van bepaalde uitdrukkingen op scherpe wijze ter sprake gebracht. Veel kinderen en jongeren zullen de moeilijkheid van ‘verzachtende’ termen herkennen. In het gedicht ‘Lieve pap’, gaat het bijvoorbeeld over de term ‘overgegaan’. Het gedicht ‘Papa’ laat in mooie symboolzinnen het zoeken naar een overleden dierbare zien.

Ze zeggen dat jij ook bent overgegaan

Heel gek, want je zat niet eens op school

Woede

De vier gedichten binnen het thema woede laat de hulpeloosheid en het verdriet zien die onder de woede zitten. In het gedicht ‘Ach’ wordt de leegte die iemand achter kan laten, bespreekbaar en zichtbaar gemaakt. In dit geval gaat het om het repareren van een fiets. Het maken van de fiets wordt als metafoor gebruikt voor het niet kunnen repareren van iets dat stuk is: geen fiets, geen hart.

Ik weet niet hoe ik iets moet maken

Dat stuk is

Geen fiets, geen hart

Onderhandelen

Sorry zeggen voor dingen die gebeurd zijn voordat papa overleed, spullen ruilen voor papa’s terugkomst en hem toch uitnodigen voor een verjaardagsfeest: de gedichten laten in een mooie vorm zien dat onderhandelen zeker een element kan zijn van het rouwproces. De afbeelding bij het gedicht ‘Uitnodiging’ is zo treffend. Prachtig om met kinderen bij stil te staan. Hoe leggen zij deze afbeelding uit? Waar denken ze aan? Blader zelf zeker even door naar bladzijde 36 en laat ook eens goed op je inwerken wat jij voelt bij deze afbeelding.

Lieve pap

Morgen word ik jarig

Kom je op mijn feestje?

Depressie

De vijf gedichten weergegeven bij depressie laten een prachtige opbouw zien. De kleuren die deze gedichten introduceren zijn donker van kleur. In het eerste gedicht komt de titel terug: ‘Ik mis je’. Het tweede gedicht benoemt welke spullen niet meer nodig zijn. Ook geen zin hebben in dingen komt naar voren. Voor veel kinderen en jongeren een mooie aanleiding om te vertellen waar zij geen zin in hebben. Het laatste gedicht weergegeven bij dit onderwerp heeft de titel ‘Cadeau’. Een warme illustratie omlijst dat de trui van papa een cadeau is.

In mijn vaders trui

Zit een verrassing

Hij is zijn geur

Vergeten mee te nemen

Aanvaarding

Het lievelingssnoep eten van je vader, een werkwoord in een zin die je formuleerde herstellen van de tegenwoordige naar de verleden tijd, iemand voorbij zien lopen die op je vader lijkt. Het gedicht ‘Soms vaak’ beschrijft de werkelijkheid die veel mensen zullen herkennen wanneer ze iemand moeten missen. Al die afwisseling in emoties en gevoel: daar moet je het mee doen. Ik vind dit krachtig omschreven omdat dit benadrukt dat het niet gaat over weer de oude worden, maar juist verder groeien en verder leven met het verlies als een onderdeel van je leven.

Opeens

De afbeelding horend bij het laatste gedicht kan op zichzelf al een prachtige starter zijn voor een mooie gesprek, individueel of in een groep. Zowel de gedichten als illustraties in dit boek zijn kunstwerkjes. En het gedicht ‘Opeens’ is een krachtige en symbolische afsluiter van deze indrukwekkende dichtbundel.

Opeens is daar de dag

Dat ik denk

Ik heb nog niet aan je gedacht

(wat ik dan doe)

Erkenning

Tijdens het lezen voelde ik ook veel erkenning voor mijn eigen verlies. Ik mis mijn papa nu zestien jaar en ik herken sommige gedichten van een tijd geleden, terwijl andere gedichten voor mij meer actueel zijn. Dat is het prachtige aan dit boek. Erkenning en herkenning vinden in jouw eigen verhaal: op ieder moment in jouw leven. Een boek voor kinderen, jongeren en volwassenen. Een absolute verrijking voor de schoolbibliotheek en een starter voor Gouden levenslessen.

Tips voor in de klas

• Psycho-educatie. Het kan waardevol zijn om dit boek te omlijsten met een stukje kennis over rouw. Dit hoeft niet met al te veel woorden. En kan ook eventueel later worden aangevuld. Ligt helemaal in de context waarin je dit boek centraal stelt. Wanneer je meer vertelt over de rouwfasen van Kübler -Ross, kun je benadrukken dat dit door elkaar heen kan lopen en dat het geen opeenvolgend proces hoeft te zijn.
• Symbooltaal. Het kan mooi zijn om met een kind de mooiste of meest herkenbare zinnen uit de gedichten op mooie briefjes te schrijven. Deze kun je weer waarborgen in een mooie envelop, doosje of in het Rouwpaspoort.
• Gedichtenroutine. Besteed je in de klas aandacht aan gedichten, of heb je misschien een gedichtenroutine waarbij je regelmatig een gedicht voorleest, kies dan ook zeker een gedicht uit dit boek.
• Afscheid. Een gedicht uit dit boek kan een onderdeel zijn van een afscheidsdienst of herdenkingsbijeenkomst.
• Herinnerplek. Zet een gedicht en bijbehorende illustratie centraal op een herinnerplek (dit kan thuis, in de klas of op een centrale plek in de school).

Gedichten kunnen prachtige starters zijn voor Gouden levensles in de klas. Met een gedicht kun je symboliek of een metafoor de klas in brengen en tevens het gesprek op gang brengen. Deze gedichtenbundel van Irmgard Breidenbach-Stokking geeft inspirerende gedichten die je kunnen ondersteunen om onderwerpen als (t)rouw, vriendschap, liefde en troost bespreekbaar te maken.

Linkjes

De bundel ‘Stralend dichtbij jou’ bevat gedichten die linkjes kunnen leggen naar de ervaringen van een kind en die ook bij jou als leerkracht voor erkenning kunnen zorgen. De gedichten bevatten eerlijke concrete taal, met ruimte voor het opladen van eigen symboliek. Bovendien worden ook de fantasie en verbeelding geprikkeld. Gedichten over leren wat dood is, fantaseren over op wolken liggen, erkenning voor tranen die je misschien niet ziet, vriendschap benadrukken met briefjes, wensen, dromen, iemand kerstmissen en nog zoveel meer. Het liefst zou ik alle gedichten kort bespreken omdat ik zoveel mogelijkheden zie voor in de klas.

Tranen 

Het gedicht over tranen spreekt me bijzonder aan. Wat een waardevolle boodschap geef je kinderen mee door een gedicht als dit centraal te stellen in de klas. Er zijn tranen van geluk en ook van verdriet: soms zie je tranen niet en tegelijkertijd kan het opluchten om tranen te laten stromen. Kinderen kunnen na dit gedicht aanhaken met hun eigen ervaring of verhaal. Dat zijn Gouden levenslessen in de klas!

Dood

De eerlijk zinnen over het korte gedicht over de dood, is van grotere waarde dan je misschien in eerste instantie zou denken. Twee alinea’s die ons extra doen beseffen dat eerlijke informatie over de dood van groot belang is in de ontwikkeling van kinderen. Het feit dat dit gedicht in deze bundel is opgenomen, laat zien dat ook dit een onderdeel is van het (school)leven. We hoeven voor kinderen dit onderwerp niet uit de weg te gaan.

Als je dood bent, ben je dood

Dan doe je het niet meer

Je hart is gestopt met kloppen

En je ademt niet meer  

Verrijking

Met een verscheidenheid aan gedichten die het hele (school)jaar van betekenis kunnen zijn, is deze gedichtenbundel absoluut een verrijking voor de schoolbibliotheek. En dan niet om daar te laten staan tot een acute verliessituatie zich voordoet. Haal juist op momenten door het hele schooljaar deze bundel tevoorschijn, kies een gedicht en gebruik dit als starter voor een Gouden levensles. En jouw doel binnen een Gouden levensles is vooral een bijdrage willen leveren aan het integreren van rouw en verlies in de levens van kinderen. Daar kan een gedicht een fijne starter voor zijn.

Tips voor in de klas

• Gedichten routine. Werk met de routine ‘Elke dag een gedicht’ en gebruik ook zeker deze dichtbundel hiervoor. Sla gedichten over rouw, verlies en verdriet niet over maar zie dit als een mooie en veilige manier om juist ook onderwerpen in jouw onderwijs te integreren.
• Persoonlijke keuze. Een kind dat het nodig heeft om extra herkenning aan het missen van een dierbare te geven, kan een eigen gedicht kiezen. Laat een kind dit gedicht eventueel opschrijven in het Rouwpaspoort met de datum erbij.
• Illustraties. Kies een gedicht met een onderwerp dat je zichtbaar wilt maken in de klas en laat de illustratie uit het boek niet zien. De kinderen krijgen een blad met het gedicht aan de ene kant en maken aan de andere kan een eigen illustratie.
• Erkennend gedicht van de leerkracht. Ook kun je een gedicht uitzoeken omdat je bijvoorbeeld als leerkracht weet dat het voor een kind voor extra herkenning kan zorgen. Het gedicht samen lezen, op een mooi kaartje schrijven (bijvoorbeeld op een speciale dag) of verankeren in het Rouwpaspoort zijn mooie mogelijkheden.

Rikki en de eekhoorn, Guido van Genechten

Een lief en toegankelijk dierenboek dat extra fijn leest in het seizoen herfst. Bovendien is Rikki voor veel kinderen een herkenbaar figuur, omdat er meerdere boeken zijn gemaakt met Rikki in de hoofdrol. Extra mooi dat er in deze serie ook een boek over verlies en afscheid nemen is gemaakt. Vanuit de veilige basis van herkenbaarheid kan het onderwerp op een fijne manier gebracht worden naar kinderen.

Verhaal 

Het verhaal begint vanuit een herkenbare herfstsetting. Rikki zoekt naar kastanjes en dan vindt hij opeens iets heel anders. Onder een struik ligt een eekhoorn zomaar op de grond te slapen. Tenminste dat denkt Rikki want wanneer hij de eekhoorn aait, voelt de eekhoorn koud aan. Sommige kinderen zullen hier al door hebben dat de eekhoorn dood is. Geef ze de ruimte dit te delen. En lees daarna door.

Kleuterleeftijd

Het vriendinnetje van Rikki, Anni, komt erbij. Samen zijn ze van plan de eekhoorn weer beter te maken. Je kunt hier als leerkracht benadrukken dat wanneer de eekhoorn dood is, dit natuurlijk niet kan. Dit boek is perfect voor de kleuterleeftijd, en op deze leeftijd zijn kinderen nog volop aan het leren over de dood. Een van de subconcepten die ze te leren hebben, is dat de dood onomkeerbaar is.

Dood

De moeder van Rikki geeft meteen een eerlijk boodschap aan de jonge konijntjes: ‘Hij is dood.’ Terwijl mama, Rikki en Anni op een boomstam zitten, krijgen de kinderen meer uitleg. Hier in het verhaal wordt vooral benadrukt dat de eekhoorn al heel oud was. Sommige kinderen aan wie je dit verhaal voorleest zullen wellicht andere ervaringen hebben. Niet in alle levens van kinderen zijn mensen oud als ze doodgaan. Dit kun je dan uitleggen en meer context geven.

Eekhoornparadijs

In dit verhaal vertelt mama dat dode eekhoorns naar het Eekhoornparadijs gaan. Het gesprek daarna laat open waar dit is en hoe het eruitziet. Wel wijst mama naar boven. Eventueel kun je dit onderwerp breder benaderen en benadrukken dat niemand het precies weet. Ook kun je vertellen dat iedereen hier anders over na kan denken. En dat is goed. Mogelijk komen kinderen met eigen overdenkingen.

Begraven

De eekhoorn wordt begraven en de vriendelijke tekeningen ondersteunen dit op fijne wijze. De begraafplaats wordt gemarkeerd met kastanjes. Misschien herken je wel dat kinderen een plek waar kleine diertjes worden begraven, graag markeren met een bloemetje of mooie steen. De herfst biedt natuurlijk een schat aan materialen om met betekenis een begraafplaats te markeren.

In de klas

Een heel fijn boek om in de klas (onderbouw) voor te lezen vanuit de wens om rouw, verlies en de dood bespreekbaar te maken. Helemaal mooi om dit boek in de herfst voor te lezen: dat zorgt absoluut voor herkenning en veel aanknopingspunten om ruimte geven aan rouw en verlies in jouw klas.

Tips voor in de klas

• Herfstige gedenkplek. Voeg herfstmaterialen toe aan een gedenkplek. Dit benadrukt dat een gedenkplek mee verandert met het leven. Bovendien voegt het sfeer en beleving toe.
• Kastanjes. Vormen leggen met kastanjes. Dit kan op plekken die belangrijk zijn voor kinderen. Ook kunnen beginletters, symbolen of namen gelegd worden met kastanjes. Een foto hiervan in het Rouwpaspoort kan een mooie toevoeging zijn.
• Dierenbegrafenis. Een torretje, vliegje of ander klein dier: het kan een mooie aangelegenheid zijn voor een dierenbegrafenis. Dit is voor kinderen een natuurlijke manier om op laagdrempelige en toegankelijke manier dit onderwerp te integreren in hun leven en om er kennis mee te maken. Kinderen vorm laten geven aan een ‘kleine’ dierenbegrafenis draagt bij aan het integreren van rouw en verlies in het leven van kinderen

Ik laat je nooit los, Patrice Karst

Van dit boek had ik al de Engelstalige versie: The invisible string. En nu dit verhaal naar het Nederlands is vertaald, is het nog niets makkelijker om het in de klas voor te lezen. Wat een mogelijkheden biedt dit verhaal.  En nog belangrijker: wat een waardevolle boodschap geef je de kinderen uit jouw klas met dit boek mee. Een verhaal over bij elkaar horen en verbinding. En deze boodschap zit verpakt in een laagje van creatief en filosofisch denken. Het magische draadje biedt een krachtige metafoor die op veel momenten ondersteunend kan zijn.

Gouden levensles

Wanneer Lisa en Julius op een avond rustig liggen te slapen, begint het opeens hard te regenen en te onweren. De kinderen worden wakker en rennen snel naar mama die beneden zit. De kinderen willen graag bij mama blijven. En dan vertelt mama hun een hartverwarmend en verbindend verhaal: een gouden levensles. Een verhaal dat in mijn klas ogen liet glinsteren en iets waardevols toevoegde aan de symbolische schatkist van de klas.

Magisch draadje

Mama vertelt het verhaal over een onzichtbaar draadje. Ze geeft het verhaal door aan haar kinderen: ze hoorde het zelf van haar moeder toen ze klein was. Het onzichtbare magische draadje verbindt je met iedereen van wie je heel veel houdt. En ook al ben je niet fysiek dichtbij elkaar, toch kun je in gedachten en gevoel bij elkaar zijn.

‘Toen ik zo oud was als jullie, vertelde mijn moeder voor het eerst over het onzichtbare draadje.’

‘Een draadje dat is gemaakt van liefde.’

Oneindig ver

Bovendien wordt er benadrukt dat het draadje oneindig ver kan reiken. Het gedeelte dat daarna volgt zal veel kinderen aanspreken. Julius en Lisa bedenken allemaal plekken tot waar het draadje zou kunnen komen: de ruimte, in de diepe zee, de jungle en zelfs tot in de hemel. Mooi om met kinderen nog meer mooie (verre) bestemmingen te bedenken.

Tot de hemel

Nog voordat ik aangekomen was bij het gedeelte over de mogelijkheid verbonden te blijven met een overleden dierbare, stelde een meisje uit mijn klas al de volgende vraag: ‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?’ Soms blijf ik me verbazen over de voelsprieten die kinderen hebben rondom deze onderwerpen. En ik voel ook extra betekenis en zingeving in mijn werk wanneer dit soort gesprekken een onderdeel kunnen zijn van het dagelijkse schoolleven. Ik geniet echt van dit soort open gesprekken waarbij kinderen zelf een symbool kunnen laden met ervaringen en overdenkingen.

‘Kun je ook een magisch draadje hebben naar de hemel?‘

Onvoorwaardelijk

Extra diepte krijgt het verhaal wanneer door mama wordt benadrukt dat het draadje altijd blijft bestaan. Zelfs als je weleens boos bent op elkaar: liefde is sterker dan boosheid. Julius en Sam dromen over onzichtbare draadjes. De afsluitende illustratie is prachtig en verbindend. Mooi om samen met de kinderen nog extra aandacht aan te besteden.

‘Zolang je liefde in je hart hebt, zal het draadje er altijd zijn.’

Hele klas

Dit verhaal raakt de hele klas. Want bijna iedereen kan wel verwijzen naar een extra dierbaar persoon. En ook op school zullen er weleens kinderen zijn die op dat moment liever bij de ouders of één van de ouders zijn dan op school. Het kan helpend zijn om te verwijzen naar het magische draadje. Als je naar je klas kijkt, en je bent je bewust van alle onzichtbare draadjes die de kinderen verbinden met hun dierbaren: dan zie je de kinderen met hun hele verhaal. Nog mooier wordt het wanneer kinderen dit magische draadje kunnen voelen, en er wellicht op een moment herkenning aan willen en durven geven. Dit boek biedt ruimte voor rouw en verlies. Het is absoluut een boek waarbij kinderen een aanhaakmoment kunnen vinden om een eigen ervaring te delen.

Tips voor in de klas

• Mijn magische draadje. Laat een kind zichzelf tekenen en erom heen magische draadjes maken (bijvoorbeeld met een gouden/zilveren/glanzende pen) naar dierbaren. Wanneer iemand wordt getekend die is overleden, kan hier bijvoorbeeld een gouden traantje bij worden gemaakt. Of de mensen kunnen in hartjes worden getekend.
• Zichtbare draadjes. De draadjes die je voelt zijn onzichtbaar. Je kunt een mooi samen-moment organiseren door voor ieder kind een mooi draadje (bijvoorbeeld glittertouw) te hebben. Zet een tafel in het midden van de kring. Om de beurt mag een kind een magisch draadje neerleggen en hier kan een naam bij genoemd worden. Ook kun namen op hartjesbriefjes geschreven worden. Na het samen-moment kan ieder kind een draadje meenemen. Dit versterkt de metafoor en maakt het tastbaar.
• Magische draadjes in de klas. Zorg voor een bol wol en begin bij één kind. Dit kind zegt ‘Ik voel me verbonden met…..’ en geeft/gooit de bol wol naar dit kind. Dit kind houdt een stukje van de draad vast en gooit de bol wol naar het volgende kind. Dit wordt weer ondersteund met de zin ‘ik voel me verbonden met…’. Op deze manier worden de draden van vriendschap zichtbaar in de klas.