Aan tranen heb je toch niks, Espen Dekko

Een prachtig jeugdboek voor kinderen vanaf tien jaar. Het boek heeft veel indruk gemaakt: tot de laatste bladzijde was ik geboeid. Mijn tip is om dit boek voor te lezen wanneer je jouw klas een beetje kent, zicht hebt op de grote lijnen van levensverhalen en de warmte en veiligheid kunt borgen. Bekijk dan zeker eens of dit boek een optie is om voor te lezen. Misschien niet een laagdrempelig onderwerp maar wel vol herkenbaarheid voor veel kinderen. Iemand missen en verliezen: het is vroeg of laat onderdeel van elk levensverhaal. En zo kan dit boek een onderdeel zijn van Gouden levenslessen.

‘Tranen zijn gedachten die we niet kunnen uitspreken’

Het verhaal

We volgen in het verhaal een meisje die net als voorgaande zomers de vakantie doorbrengt bij haar grootouders. Dichtbij zee, je voelt de omgeving door de woorden heen. De vader van het meisje is overleden en zodoende is de plek waar ze nu is extra bijzonder: hij groeide hier op.

‘Misschien herinnert de berg zich papa nog. En mij. En vraagt hij zich af waarom ik hier alleen ben.’

Symboolzinnen

Symbolische zinnen nemen je mee in de gedachten en gevoelens van het meisje. Het lukt haar niet om te huilen, maar dan spoelt er een walvis aan op het strand. De ontmoeting met deze walvis spiegelt haar eigen verhaal en dat wat ze heeft meegemaakt. Hoe ga je om met nieuwe verlieservaringen en welke emoties laat je zien aan anderen? En hoe zit het toch met die tranen?

‘Daarna heb ik nog vaak met hem gepraat. Diep in mij. En hij heeft geantwoord. Of ik heb geantwoord. In zijn plaats.‘

Tranen

Tranen zorgen voor een verbindende draad in dit verhaal waarin je meeleeft met een meisje. Een extra raakvlak met Mijn gouden traan, want de diepgang en betekenis van tranen en gouden tranen onderzoeken is een gouden levensles voor ieder kind.

‘Ik vraag me af of grote dieren meer verdriet hebben dan kleine omdat ze zo groot zijn. Walvissen en olifanten enzo. Bij mensen is het net andersom. Kinderen huilen meer dan volwassenen. Tenminste, de meeste kinderen. Ik niet. Ik wil niet, dat haalt niets uit. Dat weet ik, omdat ik het al geprobeerd heb. Aan tranen heb je toch niks. ‘

Walvissenbegrafenis

Een dierenherdenking, walvissenbegrafenis en een avontuur op zee vormen een gelaagde verhaallijn die verlies, verbinding en verder leven beschrijft. Ze vormen samen de handvatten voor het meisje om het verlies en alle emoties en veranderingen die daarbij komen kijken te integreren in haar levensverhaal. Knap gedaan. Het verhaal is spannend en avontuurlijk. De auteur heeft dit op meesterlijke wijze weten te combineren. En doordat het verlies door het hele verhaal heen loopt en als het ware stapelt, voel je met de hoofdpersoon mee.

‘Wij mensen worden begraven in de aarde waar we op lopen. En walvissen worden begraven in de zee waar ze in zwemmen. Dat is logisch.‘

Verlies

De verschillende vormen van verlies kunnen uitnodigen tot gesprek. Je kunt als ondersteunende volwassene een zin uitlichten en daar een gesprek over verlies en dood aan wijden. Er zijn verschillende vragen en overdenkingen die aan bod komen. Veel kinderen vanaf tien jaar zullen dit herkennen en kunnen hierdoor worden uitgedaagd om zelf na te denken over het leven en de dood.

‘Kun je tranen in het eten doen? Tranen zijn zout.‘

Eerlijke informatie

‘Soms is het moeilijker om iets te begrijpen als volwassenen het uitleggen. Gelukkig geldt dat niet voor opa en oma. Zij vertellen niet alleen wat leuk is om te horen. Zij vertellen het hoe het is.‘

Zo waar! En dit is wat we kunnen onthouden wanneer we het moeilijk vinden om woorden te vinden om kinderen iets uit te leggen. Als zegt onze reactie soms als eerste dat we kinderen moeten beschermen, ze hebben wel degelijk recht op eerlijke informatie. Dit is een belangrijke rouwsleutel. Uiteraard kies je de woorden die passen bij de ontwikkelingsfase van een kind.

Voor thuis en in de klas

Ik gun het kinderen dit verhaal te horen en om te genieten van de mooiste zinnen, overdenkingen en vragen. Zoveel zinnen die ik wilde opschrijven en onthouden. Maar natuurlijk wil ik ook iets voor jou overlaten om te ontdekken. Ga op zoek naar jouw eigen zinnen die je raken, verduidelijken, symbolische kracht geven en ruimte geven voor gesprek met kinderen. Waardevol voor thuis en in de klas.

‘Tranen zijn gedachten die we niet kunnen uitspreken, zei papa. Dat is waar. Maar tranen zijn eigenlijk alleen maar het begin. Want als de tranen mogen komen, veranderen ze in woorden. Woorden die uitgesproken moeten worden.’

Mijn papa is weg. Hij komt nooit meer terug. Maar als ik er met iemand over praat, wordt het draaglijker. Dan doet het niet zoveel pijn, want dan ben ik niet alleen met mijn verdriet.‘

Tips voor in de klas.

• Weten. Zorg ervoor dat je weet hebt van de levensverhalen van kinderen. Op deze manier kun je extra volgen wat het verhaal met deze kinderen doet.
• Symboolzin. Kies een zin uit die jou het meeste heeft geraakt. Gebruik deze zin als starter voor een gesprek. Daarbij kunnen de volgende vragen richting geven. Wat voel je als je deze zin leest?
• Tranenweetjes. Wat weten we allemaal over tranen?  Wat willen we nog weten?  Laat kinderen informatie over tranen verzamelen.
• Symboliek. Het meisje ziet bij opa een traan die op een parel lijkt. Welke symbolen zijn er nog mee te bedenken voor tranen? Maak een symbolenlijstje.
• Gouden plek. Sommige plekken en locaties kunnen bijzonder zijn voor iemand. Het meisje gaat soms na schooltijd naar de begraafplaats. Gewoon om te zitten en na te denken. Je zou dit ook haar gouden plek kunnen noemen. Praat met de klas over bijzondere plekken voor kinderen.
• Praten met een overleden dierbare. Zet de volgende zin centraal neer (bijvoorbeeld op het bord): ‘Daarna heb ik nog vaak met hem gepraat. Diep in mij. En hij heeft geantwoord. Of ik heb geantwoord. In zijn plaats.’ Willen de kinderen iets vertellen over met zie zij ook weleens in gedachten praten? Hoe denken ze hierover? Herkennen ze zich in het meisje? Je kunt kinderen hier ook een stukje over laten schrijven met bijvoorbeeld als titel: In gedachten praat ik weleens met……

Boekentips over het thema zelfdoding

In deze blog besteed ik aandacht aan het onderwerp zelfdoding. Want dit is een extra moeilijk onderwerp. Regelmatig krijg ik vragen over boekentips rondom dit onderwerp. In deze blog zal ik een beschrijving geven van de documentaire van Milou Gevers ‘Waarom bleef je niet voor mij?’en zal ik boekentips geven rondom dit onderwerp. Dit kan ondersteunen in de taal die je kiest. Belangrijk vind ik het om hierbij te vermelden dat het een onderwerp is waarbij het extra belangrijk is dat je op de hoogte bent van wat er thuis wordt verteld. Onderstaande tips kunnen extra inzicht geven en helpen je een kind met zijn hele verhaal te zien.

Documentaire ‘Waarom bleef je niet voor mij?’

De documentaire ‘Waarom bleef je niet voor mij’ heeft op veel mensen veel indruk gemaakt. Ook zeker op mij. De documentaire laat kinderen in de basisschoolleeftijd aan het woord die een ouder zijn verloren door zelfdoding. Regisseuse Milou Gevers stelt de vragen die zij toen had willen stellen, want haar moeder overleed door zelfdoding.  Deze film is indrukwekkend, realistisch en hoopgevend. Want de film eindigt met een blik op de toekomst en zet de talenten van de kinderen in het licht.

Tranen-waterval

Het krachtige van de film zijn niet alleen de antwoorden en gedachten van de kinderen die mij regelmatig een traantje deden wegpinken. Ook worden de grote thema’s die kinderen tegenkomen door een stop-motion filmpje heel mooi en treffend weergegeven. Zo zie je het boze bos, de tranen-waterval, het spiegelmeer, grote zorgen bergen, nest van herinnerdingen en onbekend terrein. Prachtige metaforen voor alles wat de kinderen tegenkomen tijdens hun rouwreis.

Citaten van kinderen

Ik zet een aantal citaten van kinderen neer die veel duidelijk maken en laten zien hoe zij dit ingrijpende verlies ervaren.

‘Ik wil niet dat mensen anders naar me kijken’

‘Ik wil niet zielig gevonden worden’  

‘Ik was bang dat ik mijzelf zo overhalen om ook zelfmoord te plegen’

‘Soms denk ik weleens is dit een beginnetje van de piekerziekte?’

‘Ik maakte me weleens zorgen dat ik nog maar een ouder had.’

‘Deze is van mijn vader daar snorkelde hij altijd mee.’

‘Ik hou nog steeds van haar, ondanks wat ze heeft gedaan.’

‘Als ik daar heen ga ben ik gewoon weer dicht bij hem.’

‘Ik heb me vaak alleen gevoeld, maar we zijn niet alleen.’

‘Ik weet niet wat ons nog te wachten staat, maar we lopen gewoon door. Elke dag een stapje.’

Voor alle volwassenen die met kinderen werken is het een aanrader om deze film te kijken. Het helpt je om je te kunnen verplaatsen in de leefwereld van de kinderen die deze ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt.

Zelfmoord of zelfdoding?

Zoals je wellicht gemerkt hebt, gebruik ik in deze blog structureel het woord zelfdoding. De andere term kan bij nabestaanden heel kwetsend overkomen. Een criminele associatie komt vaak kijken bij de term ‘zelfmoord’ terwijl mensen die overlijden voor zelfdoding helemaal niet crimineel zijn, maar heel erg ziek. Het woord ‘zelfdoding’ is humaner. Goed om je bewust van te zijn, ook in de nabijheid van kinderen. Kies de juiste woorden.

Wat kun je kinderen vertellen over zelfdoding?

Allereerst wil ik benoemen dat dit een zeer specifiek thema is, waarbij je ten allen tijden heel goed contact hebt met thuis. Wel kan onderstaande tekst ondersteunen wanneer kinderen uit zichzelf dit onderwerp bespreekbaar maken. Het kan je helpen om woorden te vinden. Julia Samuel benoemt zelfdoding als een breinaanval, een hartaanval van de hersenen. Het volle besef zal voor de kinderen in stukken komen. Ook zullen ze elke levensfase weer vragen stellen, en er zo steeds meer van gaan begrijpen en soms ook juist niet. Wanneer ze halve waarheden te horen krijgen wordt dit begrijpen alleen maar moeilijker. 

Je kunt aan kinderen uitleggen dat sommige mensen een ziekte hebben in hun gedachten. En ook voor mensen die ziek zijn in hun gedachten zijn er speciale dokters. Maar net zoals niet iedereen kan genezen van een lichamelijke ziekte, kan ook niet iedereen genezen van een ziekte in de gedachten. Soms kan iemand hieraan doodgaan. 

Boekentips

Er zijn een aantal boeken die dit onderwerp op een toegankelijke manier bespreekbaar maken. En is het niet voor de kinderen dan is het wel voor jou als volwassene om in te tunen op de taal van kinderen. Boeken kunnen een veilige verbinding leggen tussen datgene wat gebeurd is, jou en het kind. Daarom heel waardevol dat er boeken zijn rondom dit thema.   

Twinkel en de wemelwolk, Miranda van der Vegt & Maxime Schutte

Een verhaal over een vogelgezin dat het leven van Miranda, haar man en dochters representeert. Dochter Maxime maakte de tekeningen en dit zorgt voor een persoonlijk en compleet verhaal dat ook andere gezinnen kan ondersteunen. Dit verhaal neemt je mee in het lieve verhaal van Twinkel en Fladder. Ze zijn heel gelukkig met elkaar en krijgen twee donzige kuikentjes: Tittel en Tuut. Maar dan komt Twinkel in een wemelwolk terecht. De teksten van het verhaal worden op kindvriendelijke wijze ondersteund door de tekeningen. Samen is het een mooi geheel en wordt een beladen onderwerp bespreekbaar gemaakt, uitgelegd en meer toegankelijk gemaakt.

Dit boek bespreekt een vorm van zelfdoding waarbij sprake is van een impulsieve daad, veroorzaakt door een kortsluiting in de hersenen. Miranda die haar man op deze manier verloor, noemt dit buiten-jezelf-doding. Miranda is er in geslaagd om de complexiteit van de onderwerp in kindertaal te vatten. Waarbij ook aandacht is voor de liefde die er altijd zal zijn, een vorm van herinneren en iemand bewaren in je hart. Fijn dat er eerlijke taal en zinnen worden gebruikt. Bovendien staan er veel vragen bij die het voorlezen interactief kunnen maken en die kinderen aan het denken zet. Dit kunnen gespreksstarters zijn om ook moeilijke onderwerpen en ervaringen bespreekbaar te maken.

De visjes van Océane, Nathalie Slosse & Naomi Christiaanse

Océane is gek op het aquarium met prachtige gekleurde vissen bij haar opa. Vol verwondering kijkt ze naar de vissen: ze is dol op haar vissen-vriendjes. Er valt haar wel iets op. Het allermeeste houdt ze van Drupje, dit is het kleinste visje en zwemt vaak bij Vinnie en Saffier. Océane maakt zich zorgen om Vinnie: hij lijkt het helemaal niet zo naar zijn zin te hebben in het aquarium. Vinnie ligt altijd lusteloos op de bodem. En dan springt hij op een dag zomaar uit het aquarium: opa en Océane zijn net op tijd. Maar een tijdje later kan Océane Vinnie nergens vinden. Ze vinden Vinnie onder de kast: hij is dood. Opa vertelt Océan dat Vinnie zelf een einde gemaakt aan zijn leven. Het verhaal vertelt verder over hoe met Océane gaat en de andere visjes.

Het boek sluit af met een prachtige brief van Drupje aan Océane. Kinderen die iemand zijn verloren door zelfdoding zullen zich waarschijnlijk kunnen herkennen in de inhoud van deze brief. Het is een groot boek, dat echt aanwezig is wanneer je het voorleest. De tekeningen zijn in zachte kleuren en Océane, opa en haar vissenvriendjes nemen je mee in een verhaal over een beladen onderwerp. De tekst en gelaagdheid van het verhaal ondersteunt je om met kinderen het gesprek aan te gaan over zelfdoding. Achter in het boek is een uitgebreide uitleg geschreven voor ouders en begeleiders.

De rode hoed van Luna, Emmi Smid

Het is een mooie voorjaarsdag. Luna gaat met haar vader picknicken in het park, ze draagt de rode hoed van haar moeder. Die is vorig jaar overleden en Luna begrijpt nog steeds niet waarom. Soms heeft ze het gevoel dat het haar schuld is en is ze bang dat haar vader haar op dezelfde manier zal verlaten. Haar vader legt uit wat er gebeurd is en samen halen ze leuke herinneringen op aan Luna’s moeder. Dit prentenboek is geschreven om samen te lezen met kinderen vanaf zes jaar die in hun directe omgeving te maken krijgen met zelfdoding. Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers, een van de meest vooraanstaande professionals op het gebied van rouwverwerking, schreef een (voor)leesinstructie.

De boom die geen bladeren meer wou, Lien Brynaert & Marieke Nelissen

Dit boek maakt indruk met de thematiek die het bespreekbaar maakt. De levenscyclus van de boom en de diepere betekenis in de loop van het verhaal kan kinderen, jongeren en volwassenen ondersteunen die te maken krijgen met verlies door zelfdoding. De thematiek wordt niet expliciet benoemd in de tekst, wel geeft het verhaal een sfeer mee die kinderen haarfijn kunnen oppakken. Dit boek kun je ook als tip geven aan ouders wanneer ze iets willen vertellen aan kinderen met behulp van de metafoor van de boom. Naar mijn mening leent het boek zich meer voor een kleine en specifieke setting.

Sloep vaart verder, Lore Vonck & Daisy Buttiens

Zelf heb ik dit boek pas kort bekeken en er nog geen beschrijving van kunnen maken. De onderstaande tekst heb ik overgenomen van bol.com.

Sloep en Grote Boot zijn dikke vrienden. Samen varen ze over alle zeeën en rivieren. Tot Grote Boot plots tegen een groot rotsblok vaart en verdwijnt in het water. Sloep is verdrietig en verward. Hoe moet hij nu verder? Is het normaal wat hij denkt en voelt? Wat is er gebeurd? Waarom? Sloep en zijn vrienden gaan samen op tocht doorheen het onbekende rouwproces. Elke boot rouwt anders, voelt andere emoties, maar ze leren elkaar begrijpen. Ze helpen en ondersteunen elkaar wanneer een van hen het moeilijk krijgt. De vuurtorens aan de kustlijn tonen met hun grote licht de weg en geven hoop. Sloep vaart verder is een uniek verhaal over het rouwproces na een zelfdoding.

De boom die geen bladeren meer wou, Lien Brynaert & Marieke Nelissen

Dit boek maakt indruk met de thematiek die het bespreekbaar maakt. De levenscyclus van de boom en de diepere betekenis in de loop van het verhaal kan kinderen, jongeren en volwassenen ondersteunen die te maken krijgen met verlies door zelfdoding. De thematiek wordt niet expliciet benoemd in de tekst, wel geeft het verhaal een sfeer mee die kinderen haarfijn kunnen oppakken. Dit boek kun je ook als tip geven aan ouders wanneer ze iets willen vertellen aan kinderen met behulp van de metafoor van de boom. Naar mijn mening leent het boek zich meer voor een kleine en specifieke setting.

Er was eens een boom

Zo begint het verhaal. Een boom in een normaal bos. De boom ziet er normaal uit en de andere bomen hielden van hem. En er klonk ook in zijn stem niets anders. De seizoenen gaan voorbij en de boom verandert met de seizoenen mee. Zo gaat het ook met zijn gevoelens.

Hij leek als de anderen

soms droevig, soms blij,

soms boos en soms bang

en soms allerlei.

Beelden

De beelden ondersteunen de tekst op krachtige wijze. De boom is herkenbaar en ziet er inderdaad niet anders of vreemd uit. Bovendien is de boom op verschillende beelden omringd door dieren. Dit benadrukt mijns inziens dat de boom niet alleen is, maar zich wel alleen voelt. Al zijn er vogels die een nestje bouwen in de boom, eekhoorntjes die springen van tak naar tak en bloemen die aan de voet van de boom groeien: de boom voelt de lente niet.  

Maar na de winter werd het altijd weer lente. En de lente maakte de bomen blij.

Kilte en kou

Hoewel de boom weer bladeren krijgt, voelt het voor de boom nog steeds als winter: diep vanbinnen in het hoofd. Hij wilde het niet, maar het gebeurde toch. En tijdens de volgende winter ging de boom dood. In het verhaal wordt verteld slapen: de boom werd stil. Als je eerder blogs van mij hebt gelezen, weet je dat ik houd van concrete en duidelijke taal als het om dit onderwerp gaat. Dit betekent niet dat metaforen en symboliek niet krachtig kunnen zijn. Juist in dit verhaal doet deze symboliek z’n werk. Echter, het kan wellicht duidelijker zijn om te zeggen dat de boom doodgaat of besluit dood te gaan: hij wil geen bladeren meer. Maak daarin een eigen keuze die passend is.

Rust

De boom vond rust. En de andere bomen misten de boom. Huilen, lachen, vragen stellen en nadenken: in de tekst komt dit aan bod. Eventueel kun je deze werkwoorden met kinderen verder uitwerken. En ook knuffelen, troosten, vieren en toosten worden benadrukt op de laatste bladzijde waar een lichte tekening een hoopvol en toekomstgericht beeld schetst.

Allen heel dankbaar om wie hij was geweest

Boekentip: Voor altijd dichtbij, Elvis Peeters & Yule Hermans

Een hartverwarmend boek over het verlies van een ouder en verder leven. Ik ga proberen een omschrijving te maken die voldoet aan dit pareltje. Het is namelijk een complete beleving waarbij de symboliek die in tekst en beelden is verweven, je meeneemt door verlies en verdriet. Echt een aanrader om het boek zelf te bekijken en alles goed op je te laten inwerken. Het boek is groot van formaat en zorgt ervoor dat je echt iets stevig in handen kunt houden, de illustraties groot kunt bekijken en als het ware in het verhaal duikt. Wat lees jij in de tekst? Hoe komen de beelden bij je binnen? In deze blog geef ik een korte omschrijving van het verhaal en ik sluit af met tips voor in de klas.

Sterrenhemel van sproeten

Yule heeft sproeten op haar gezicht, net als mama. Mama noemt deze sproeten een sterrenhemel. ‘s Avonds zoeken ze bij elkaar naar figuren, wanneer je de sterren (sproeten) met elkaar zou verbinden. Maar dan verandert plotseling alles. Een dubbele pagina benadrukt de afstand die er ontstaat tussen Yule en mama. Er wordt nog niet met zoveel woorden gezegd dat mama dood is, maar dat blijkt ook uit de volgende bladzijden. Even later zegt het broertje van Yule:

‘Mama is dood en ik denk dat ze altijd dood zal blijven.’

Glas

Glas als symbool voor onbereikbaarheid, breekbaarheid en een wereld die stilstaat. Op de momenten van het diepste en doordringende verdriet, lijken de gezinsleden opgesloten in een glazen huis. Ook lijken ze van glas. Ze bevinden zich allemaal op een eigen verdieping en kunnen elkaar niet bereiken. De huizen komen in de illustraties terug door het hele verhaal heen. Mooi om te kijken naar de grootte van de glazen huizen. Wat ik tevens bijzonder troostend en vol erkenning vind is dat de huizen ook op de laatste warme bladzijde nog steeds aanwezig zijn, weliswaar een stuk kleiner.

Onder een stolp

De vergelijking tussen rouwen en het gevoel onder een stolp te leven heb ik weleens gehoord. En toen ik de glazen huisjes in het boek zag, moest ik hieraan denken. Ook hier benadrukt het glas afstand en verdriet. Yule zoekt naar een manier om zichzelf weer te herkennen. Ze zoekt naar dat gezicht met die vrolijke sproeten. De symboliek van het glas geeft het verdriet weer en hoe eenieder in het gezin op een eigen manier met het verdriet omgaat.

‘Haar tranen zijn doorzichtig, maar niet van glas. Ze zijn echt.’

Herkenning

Yule is op zoek naar warmte en naar sporen van mama. Yule vindt allerlei dingen in huis die haar aan mama doen denken. En dan ziet ze zichzelf in een spiegel terwijl de zon schijnt. Ze glimlacht naar haar spiegelbeeld. En in dit beeld ziet ze ook haar mama , met de Grote Beer en de kleine Beer. Vanaf dit punt worden de illustraties warmer van kleur en er is weer meer verbinding tussen Yule, haar broertje en papa. Een troostend en hoopvol gegeven.

Warmte

De laatste afbeelding is treffend: Yule groot en warm weergegeven met op haar schouder haar mama in een klein glazen huisje. Passend bij het gegeven dat we om het verlies heen groeien en dat het altijd bij je leven hoort: voor altijd dichtbij. De gevoelens die kunnen komen kijken bij een verdriet, breekbaar alsof alles van glas is. En de warmte die je uiteindelijk weer kunt gaan voelen. Een boek om met kinderen te lezen én vooral te bekijken. Want het zijn de prachtige illustraties die voor kinderen misschien wel extra sprekend zijn en waarbij ze kunnen aanhaken met hun eigen gevoel en verhaal. Bovendien is dit boek een prachtig erkennend cadeau voor eenieder die een dierbare moet missen.

Je hebt sterretjes op je snoet, zegt een meisje.

Heb ik van mijn mama, zegt Yule.

Ze lacht.

Het meisje lacht terug.

Over Yule Hermans

Deze informatie staat achter op het boek. Yule Hermans is een jonge illustratrice. Met haar sfeervolle en poëtische illustraties vertelt ze kleine verhalen. Soms verhuist ze haar tekentafel naar een podium waar ze live illustreert tijdens vertelvoorstellingen. Voor altijd dichtbij vertelt haar persoonlijk verhaal. Hieronder kun je een filmpje bekijken dat laat zien hoe Yule Hermans de illustraties maakte. En neem ook zeker een kijkje op haar website.

Tips voor in de klas.

• Sterrenhemel. De sterrenhemel is een symbolische lijn die door het verhaal heen loopt. Denk met de kinderen na over de volgende vraag: Wat betekent de sterrenhemel voor jou?
• Glazen huizen. Yule zoekt naar sporen van haar mama: herinneringen. Welke herinneringen zou jij een in glazen huisje willen bewaren. Wanneer je een individueel kind met deze symboliek wil laten werken kun je een glazen stolp aanschaffen en hier een herinnering in laten bewaren. Dit kan ook een plek krijgen in een koesterhoekje thuis of op school.
• Glas. Heb jij ook weleens het gevoel gehad van glas te zijn? Of de mensen om je heen. Vind je deze metafoor goed gekozen? En valt je op als je naar de grootte van de glazen huizen kijkt door het hele verhaal heen?
• Voor altijd dichtbij. Wie is er voor altijd dichtbij jou?

Boekentip: De boodschap van Beer, Marianne Busser & Ron Schröder

Een liefdevol boek voor de jongste kinderen. De herkenbare stijl van Marianne Busser en Ron Schröder zie je meteen wanneer je het boek voor je hebt. En dat is fijn en vertrouwd: voor de voorlezer en ook voor de kinderen. De tekst is geschreven op rijm en dit geeft wat een veilige en toegankelijke basis aan het verhaal mee. De teksten vormen samen met de lichte en lieve tekeningen een mooi geheel om voor te lezen aan jonge kinderen. In deze blog beschrijf ik kort het verhaal, geef ik enkele voorleestips voor concrete taal en tips voor in de klas.

Start

Het verhaal start met het gegeven dat Beer die nacht is gestorven: ingeslapen. ‘Beer zou nooit meer wakker worden’. Ik wil hierbij graag een aanvulling geven. Wat je namelijk niet wilt is dat kinderen doodgaan en slapen gaan combineren en op deze manier bang worden voor zelf gaan slapen. Mijn voorleestip zou dan ook zijn om de zinnen is concreter te maken. ‘Beer is die nacht doodgegaan’ en ‘Beer zou nooit meer levend worden.’ Verder is de tekst prachtig en zeer bruikbaar, mijns inziens klopt het op deze manier iets meer bij de ontwikkeling van kinderen en op welke manier zij steeds meer leren over de dood.

Begrafenis

De begrafenis van Beer en het samenzijn van de dieren worden op een toegankelijke manier beschreven. De afbeeldingen benadrukken de verschillende gevoelens die er kunnen komen kijken bij het verlies van een dierbare. Bovendien zijn de dieren graag samen. Tijdens een picknick genieten ze van hapjes en drankjes en vertellen elkaar verhalen over Beer. En al lijkt het om de dieren heen dat er niets is veranderd, Beer is er niet meer. De afbeelding van kleine Beer laat goed het gevoel zien wat je kunt hebben als je iemand mist.

De dag daarna zou je denken

Dat er niets veranderd was

De bloemen stonden zoals altijd

Weer te bloeien in het gras

Herinnerdingen

Beer heeft dierbare spulletjes nagelaten aan de dieren nagelaten. Zo krijgt Eekhoorn een doos vol boeken met een lief briefje erbij. En Hermelijn krijgt alle bomen van Beer.  Dit kan een aanleiding zijn om met kinderen te praten over herinnerdingen die voor hen belangrijk zijn.

Liefde

Het boek sluit af met lente-vibe en een warme boodschap van Beer aan de dieren. Er staat een prachtige tekst van bloemetjes: ‘All you need is love’.

Want Beer had – voor hij was gestorven

Bollen in de grond geplant.

Tips voor in de klas

Dit boek leent zich echt om in groep 1 en 2 aandacht te besteden aan rouw en verlies. Je kunt het boek voorlezen (neem daarbij eventueel mijn voorleestips voor meer concrete taal mee). Ik zet ze hieronder nog een keer neer. Ook kun je bepaalde elementen uitlichten. Daarvoor geef ik hieronder enkele suggesties.

• Voorleestips. Vervang ‘gestorven’ en ‘ingeslapen’ door doodgegaan en ‘niet meer wakker worden’ door ‘niet meer levend worden’.
• Rust zacht. Op de grafsteen van Beer staat ‘Beer, rust zacht!’. De kinderen kunnen zelf een tekst bedenken die ze op de grafsteen van Beer neer zouden zetten. Wat zou nog meer mooi kunnen zijn?
• Herinnerdingen. De dieren krijgen dierbare spulletjes die Beer heeft nagelaten. De kinderen kunnen zelf delen wat voor hun speciale spulletjes zijn.
• Liefde. Maak een woordweb over liefde. Wat hoort hier allemaal bij? Tevens mooi om op een centrale plek in de klas op te hangen zodat er nog regelmatig naar verwezen kan worden.
• Bloemetjes-woorden. Welke woorden zou jij met bloemen in de grond willen zaaien? Eventueel kan hier ook een beeldende opdracht aan verbonden worden door kinderen dit woord ook creatief uit te laten werken.

Boekentip: Dingen die verloren gaan, Kim Fupz Aakeson & Stian Hole

Dit boek benadert verlies en missen vanuit een breed kader. Immers, er zijn zoveel dingen in ons leven die verloren kunnen gaan. Dit verhaal kan een startpunt zijn om iets of iemand missen bespreekbaar te maken. De vraag of iemand echt verdwenen is als je diegene niet meer dichtbij hebt, kan voortvloeien uit dit verhaal. Wellicht een aanhaakmoment voor kinderen om dit te onderzoeken in hun eigen belevingswereld. En ook zeker interessant om zelf over na te denken. In deze blog bespreek ik een aantal elementen uit het verhaal en geef ik tips voor in de klas.

Het verhaal

In het verhaal volgen we Aksel die zijn beste vriend mist omdat deze verhuisd is naar Australië. Dit gemis een plek geven in zijn leven is een zoektocht waarbij hij ontdekt dat er nog veel meer dingen zijn die verloren gaan. En dat daar allemaal emoties bij kunnen komen kijken, wordt verduidelijkt door de afbeeldingen. Zo zien we bijvoorbeeld Aksel samen met zijn moeder wanneer ze denken aan oma die er niet meer is.

Beste vriend

Het startthema van dit verhaal, het missen van een vriend, zal veel kinderen aanspreken. Het is iets waar veel kinderen een keer mee te maken krijgen. Ook in mijn eigen klas wordt regelmatig verteld over een vriendje, vriendinnetje of een dierbaar familielid dat is verhuisd.

Illustraties

Stian Hole illustreerde dit boek en we kennen hem ook van de prachtige afbeeldingen in het boek ‘De hemel volgens Anna’. Zijn illustraties zijn fotografisch en gedetailleerd. En tegelijkertijd bieden de illustraties een opening naar de wereld van de verbeelding. De afbeeldingen zijn duidelijk en ondersteunen daarom op krachtige wijze het verhaal. En sommige pagina’s bieden de mogelijkheid van een zoekplaat omdat er zoveel te ontdekken is. Ik vind de stijl van deze illustraties heel fijn en een echte verrijking voor het boek.

Verdwijnen

Mensen die uit je leven verdwijnen, spullen die verdwijnen: Aksel probeert grip te krijgen op alles dat verloren gaat. Zo is er zijn opa die niet alles meer weet en hem soms heel anders noemt. En ook denkt Aksel aan spullen die hij verloren is: zijn zakmes en sporttas.  

Missen

Iemand of iets missen kan allerlei gevoelens losmaken. Dit maakt Aksel ook mee. Hij zoekt een weg in gesprekken met anderen zoals zijn ouders en de juf van de klas. Fantaseren over dingen die je opnieuw zou moeten kunnen kopen: bijvoorbeeld een beste vriend. De zeer uitgebreide tekening van gevonden voorwerpen kan een mooi startpunt zijn om met kinderen te praten over dingen en mensen die verloren zijn gegaan. En hoe fijn om dan te brainstormen over hoe fijn het zou zijn om deze te kunnen kopen in een winkel.

Nieuwe dingen

Aksel vindt een nieuwe vriend. En in de afsluitende zinnen van het verhaal zit een waardevolle boodschap voor iedereen. Want je mag denken aan dingen die verloren zijn gegaan én stappen zetten richting de toekomst. Hoe tof dat je deze Gouden levensles je school in kunt halen met dit fantastische boek.

Ik denk aan alles wat verloren gaat.

Misschien is het ook wel fijn om nieuwe dingen te vinden.

Tips voor in de klas

• De tijd heelt alle wonden Een mooie zin om centraal te stellen, zeker vanaf de middenbouw. Want is dit echt zo? De hoofdpersoon in het boek vraagt zich dit echt af. Is dit niet iets wat we gewoon maar zeggen.
• Dingen die weg zijn-lijstje. Laat ieder kind een lijstje maken met dingen die weg zijn in hun leven. Pak even het voorbeeld van Aksel erbij. Er mag van alles op staan. Dit geeft een breed perspectief en maakt duidelijk dat er allerlei dingen zijn die verloren gaan.
• Nieuwe dingen. Welke nieuwe dingen heb jij al eens gevonden? Welke nieuwe dingen zou je willen vinden.
• Dingen die verloren gaan. Zijn de dingen die verloren zijn, echt weg? Of horen ze op een andere manier bij je. Hoe kun je ze toch een beetje bij je houden?

Jij en de Dood, Elisabeth Helland Larsen & Marine Schneider (vertaald door Alicja Gescinska)

Al een tijdje draag ik dit boek met me mee: letterlijk en figuurlijk. Het houdt me bezig in gedachten en gevoel. Het is een boek om vaker te lezen. En zeker niet alleen voor kinderen maar ook voor volwassenen. Een liefdevol verhaal over de dood die bij het leven hoort. En wanneer je angst voor de dood voelt en even niet meer weet hoe je dit onderwerp aan moet gaan, pak dit boek, lees en verstil.

Ik ben de Dood

Zoals het

Leven leven is

ben ik de dood.

Ontraadselen

Wel vaker zeg ik dat zowel  kinderen als volwassenen de dood proberen te ontraadselen. Voor veel mensen een terugkerend onderwerp. Hoe verhoud je je tot de dood? Een standpunt en overtuiging dat, als ik vanuit eigen ervaring spreek, op bepaalde momenten in het leven uitgebreide aandacht vraagt en ook zeker verdient. Dat het een onderdeel van het leven is duidelijk. En dit boek benadert de dood ook zeker als zodanig. Het kan uiteraard geen antwoorden geven op hele concrete vragen. Wel zet het je in een verwonder en ik-mag-vragen-stellen-stand. Een belangrijke voorwaarde om dit onderwerp in je leven te kunnen integreren.

De Dood

Met bloemen in het haar, op een rode fiets en weergegeven in lichte kleuren zien we de Dood gelijk op de eerste bladzijde. Niet eng, en afschrikwekkend, niet als iets slecht, maar als iets dat toegankelijk en benaderbaar is. Al lijkt het tegenstrijdig en voelt het zeker niet altijd zo. De eerste afbeelding zorgt ervoor dat het verhaal uitnodigt om verder te lezen. En aangezien niemand ons kan vertellen hoe de Dood echt is, is het toch prachtig om te denken aan de Dood als een toegankelijk figuur op de fiets.

Eigen verhaal

Aan de hand van de kleurrijke en rustige afbeeldingen maken we kennis met de Dood in al zijn facetten. Hoe de Dood soms dichtbij is en een andere keer ver weg. Dichterlijk verteld maar toch heel duidelijk. Liefdevol, warm en troostend geschreven. Aandacht voor allerlei situaties waarin de Dood kan voorkomen. Deze ruime omschrijving van allerlei situaties waarin de dood kan voorkomen, geeft kinderen en jongeren de gelegenheid om aan te haken met hun eigen verhaal. En superfijn als je als leerkracht al weet hebt van de levensverhalen van kinderen.

Ik kom het vaakst langs

bij hen met rimpels

Zij die het langst geleefd hebben

Antwoorden

In het verhaal komend de vragen die we stellen over de Dood, kinderen en volwassenen, uitgebreid aan bod. En hoewel het verhaal geen directe antwoorden heeft, geeft het zeker hoop en vertrouwen mee. Omdat de vragen gesteld mogen worden en ook omdat benadrukt wordt dat liefde over de grenzen van liefde en dood heengaat.

‘Al deze vragen zullen door mij beantwoord worden.‘

Wat als?

Wat als vragen zetten het denken extra aan. En in plaats van iets te stellen dat gewoon zo is: de Dood is er gewoon en dat moet je maar nemen zoals het is. Geeft dit verhaal ook de ruimte om na te denken over deze wat als vragen. Wat als de Dood zou verdwijnen? Mooie starters voor gesprekken over het leven, waarin de Dood een plaats heeft.

Liefde

Zoals ik al zei neem ik dit boek al een paar weken overal mee naar toe. Het geeft me rust, hoop en vertrouwen. Want in dit fijne toegankelijke boek vertelt de Dood dat liefde het antwoord is voor de angst die we kunnen voelen voor het einde van het leven. Deze liefde gaat nooit dood.

Voor iedereen

Er zijn boeken en verhalen die overduidelijk voor alle leeftijden zijn: en dit prachtige boek hoort daar zeker bij. Ik kan me voorstellen dat kleuters vertellen over hun eigen ervaringen met de dood terwijl ze nog grip proberen te krijgen op de eindigheid van het leven, de universaliteit van de dood en dat de dood onomkeerbaar is. In de middenbouw van de basisschool zullen sommige kinderen wellicht nog iets meer vertellen over hoe er thuis over de dood wordt gedacht (zingeving). In de bovenbouw worden er misschien nog meer vragen gesteld en zullen ze ook elkaar bevragen. Op de middelbare school zullen jongeren naar aanleiding van een korte stuk van de tekst met elkaar in gesprek kunnen komen over de plek van de Dood in hun leven.

Kampvuurtje

De Dood en het Leven samen bij een kampvuurtje: hoe mooi is dat. De afsluiting van het verhaal is precies wat ik kinderen op school mee wil geven. De dood uit de taboesfeer en de klas in. Daar kan dit boek zeker bij helpen. Beeld je een kampvuursetting in, haal de kinderen dichtbij je en lees dit boek voor. Ik ben benieuwd naar de prachtige gesprekken die je zult hebben.

Ik ben de Dood

Een deel van het leven

Een deel van de liefde

Een deel van jou

Tips voor in de klas

• Mooiste afbeelding. Welke afbeelding uit het boek is voor jou speciaal? Welke gevoel krijg je bij deze afbeelding?
• Het Leven en de Dood. Teken een Venn diagram, Wat hoort er bij leven, wat hoort er bij dood en wat hoort er bij allebei?
• De dood in beeld. Als jij de dood mocht tekenen of vormgeven, hoe zou deze er volgens jou dan uitzien. Laat de kinderen zien dat er in dit boek gekozen is voor een figuur op een rode fiets met bloemen in het haar. Geef daarna de creativiteit vrije loop.

Als de hele wereld, Joseph Coelho & Allison Colpoys

Dit boek! Ik houd van de zinnen die de verbeelding raken en het herinneren aanzetten. Een verhaal over de band tussen een meisje en haar opa. Warme herinneringen, gevoelens, verhalen die niet meer verteld worden en het leven dat doorgaat met opa altijd in het hart. In deze blog beschrijf ik kort het verhaal en de opzet van het boek. Tenslotte geef ik tips voor in de klas.

‘Als de hele wereld bestond uit herinneringen, dan zou het verleden bestaan uit kamers, met mijn opa in elke kamer.’

Het verhaal

In het begin van het boek zie je dat opa en het meisje door de seizoenen samen allerlei dingen ondernemen. Ze maken wandelingen, spelen samen met de racebaan, cirkelen rondom de maan, luisteren naar elkaars verhalen en nog zoveel meer. Maar dan verandert alles voorgoed. Dit wordt geïllustreerd door de lege stoel van opa. De tekst vertelt niet expliciet wat er is gebeurd, waardoor kinderen zelf kunnen verwoorden wat ze denken en voelen. De woorden die zij gebruiken voor opa die dood is, kun je zelf aanvullen met concrete duidelijke taal.

Als de hele wereld…

Ieder stukje van het verhaal dat meer vertellend wordt gebracht, wordt afgewisseld met een symboolzin: deze begint altijd met ‘Als de hele wereld….’ Deze zinnen laten ruimte voor de verbeelding van eenieder die dit boek leest. En tegelijkertijd spreekt er liefde uit tussen een opa en kleindochter. En er zijn zoveel mooie zinnen in dit boek die ik zou willen delen. Maar het is juist de  loop van het verhaal, ondersteund door de illustraties, die de beleving en herinneringen extra aan kunnen zetten. Echt de moeite waard om zelf te bekijken en te lezen dus!

Als de hele wereld uit dromen bestond,

dan mengde ik al mijn vrolijke op-

herinneringen door elkaar,

om sombere plekke mee te beschilderen.’

Illustraties

Het kleurgebruik is stemmig en warm en bovendien komt het palet aan kleuren op elke pagina mooi terug. Op deze manier stralen de illustraties rust uit en zijn ze een mooie aanvulling voor het verhaal.  Wat ook een rijk aspect van dit boek is: de personages zijn van kleur. Daarmee een waardevolle aanvulling voor het boeken-repertoire rondom rouw en verlies. Ik geniet zo van de veelzijdigheid dat er nu verkrijgbaar is rondom dit onderwerp.

Voortdurende band

Een belangrijke boodschap zit door het hele verhaal heen verweven: een voortdurende band. Liefde gaat over de grenzen van het leven en de dood heen. En zo sluit het verhaal af met een beeld waarbij opa en het meisje in herinnering nog altijd hand in hand lopen.

‘Maar ik houd zijn enorme

Hand nog steeds vast.

We verkennen de wereld,

Hand in hand.’

Erkennend cadeau

Dit boek leent zich heel goed om te geven als erkennend cadeau. En wanneer je er krijtjes, een veel-kleurenpotlood, potloden of een doosje verf bij geeft, kan het ook nog zorgen voor een mini-ritueel. Zet dan bijvoorbeeld op het kaartje: ‘Om al jouw herinneringen aan….te mengen’.  

Tips voor in de klas:

• Als de hele wereld…Bedenk zelf een ‘Als de hele wereld bestond uit…..’ zin waarbij je denkt aan een overleden dierbare of iemand die je lief vindt.
• Herinneringen mengen. Welke kleuren wil je gebruiken om herinneringen te mengen?  Kies drie of vier kleuren en gebruik een groot papier om jouw speciale herinneringen te mengen. Eventueel kun je de tekst uit het boek erbij schrijven.
• Caleidoscoop van herinner-dingen. Zoek de bladzijde in het boek op waar de caleidoscoop van het meisje met haar opa-herinneringen getekend is. Bekijk welke herinnerdingen de kinderen herkennen. Een papier in vieren verdelen kan helpen om ook zelf een caleidoscoop van herinnerdingen te tekenen. En wanneer je online kijkt zie je ook veel suggesties voor het knutselen van een caleidoscoop van een kartonnen koker of lege wc-rol.
• Hand-in-hand. Met wie loop jij ook in gedachten nog weleens hand-in-hand?

Vos wil naar de maan, Floor Tinga

De maan en de sterren spreken vaak tot de verbeelding wanneer het gaat om iemand missen. Kinderen vragen zich af waar iemand is. De blijvende band is voor kinderen belangrijk en brengt hen ook zeker waarde. De ruimte die kinderen krijgen om na te denken over een plek voor een overleden dierbare, is ondersteunend voor het integreren van het verlies in het levensverhaal. En dit boek speelt daar op een mooie manier op in. Zou de papa van Vos op de maan zijn?

Papa

Vos mist zijn papa en denkt aan de fijne dingen die hij met hem deed. Zo gingen ze graag samen vissen. Maar nu papa er niet meer is, voelt dit vissen toch anders. Hij gaat op zoek naar papa en vraagt zich af waar hij kan zijn. Zou papa op de maan aan het vissen zijn? Zou hij vissen tussen de fonkelende sterren?

‘Vangt papa vissen tussen de fonkelende sterren?‘

Verbeelding

Vos wil heel graag naar de maan. En hij probeert van alles. Dit zal kinderen zeker aanspreken in verbeelding en creatief denken. Een allerhoogste tak, de allerhoogste toren of meevliegen met een vogel: Vos probeert het allemaal. Hij wil zo graag dichterbij de maan komen. Vos ontmoet Duif en vliegt een stuk met hem mee. Het verhaal brengt in kindertaal en sfeervolle afbeeldingen een hele belangrijke boodschap aan kinderen: In het leven moet je het zelf doen, maar niet alleen.

‘In het leven moet je het zelf doen, maar niet alleen.’

Vriendschap

Wat Vos uiteindelijk helpt is niet de maan en papa daar vinden. Wel de vriendschap met Duif, herinneringen aan papa en de vis die mama heeft klaargemaakt net zoals papa altijd deed. Er worden grapjes gemaakt en Vos en Duif hebben duidelijk plezier.

Samen

Een boek over missen , het koesteren van herinneringen, op zoek gaan naar een plek en de warmte van vriendschap voelen. De verschillende elementen in dit boek geven ruimte voor de eigen beleving van kinderen. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen verhaal en verbeelding. Bovendien komen ze in aanraking met het missen van een dierbare. En in iedere klas zitten kinderen die een overleden familielid missen. Een boek dat het verdient om voorgelezen te worden, en dit kan op elk moment van het schooljaar.

Tips voor in de klas:

• Illustraties. Kies een afbeelding uit die jou als leerkracht raakt en gebruik deze als starter voor een gesprek over verlies.
• Gesprek over vriendschap. Hoe komt het dat de vis die mama klaar heeft gemaakt aan het einde van het verhaal wel lekker smaakt?
• Herinneringen. Vos ging graag vissen met papa. Wat vind jij fijn om met familie te doen?

Vogel is dood, Tiny Fisscher & Herma Starreveld

Het verhaal begint met een afbeelding. Pakkend, zoals het hele verhaal is. En dan is de eerste zin: ‘Vogel is dood’. Eerlijke taal en korte zinnen: precies wat jonge kinderen nodig hebben om meer te leren over de dood. En ook precies wat jij als leerkracht (of andere volwassene) nodig hebt om dit thema bij kinderen te introduceren en op een toegankelijke manier bespreekbaar te maken.  In deze blog geef ik een korte beschrijving van het boek en ik sluit af met een aantal tips voor in de klas.

Het verhaal

Het gesprek tussen de verschillende vogels neemt je mee door het verhaal en bespreekt op deze manier allerlei aspecten waar kinderen zich mee bezig kunnen houden rondom dit onderwerp. Jonge kinderen hebben moeite met het begrijpen van drie sleutelbegrippen rondom de dood. En dit verhaal speelt hier heel mooi op in.

• Het lichaam functioneert niet meer.
• De dood is onomkeerbaar: je kunt niet weer levend worden.  
• De dood is universeel: iedereen gaat dood.

Ruimte voor vragen

In het verhaal lees ik over de onderwerpen die regelmatig terugkomen in de vragen die ik kinderen hoor stellen over de dood. En tevens zijn dit de vragen waar ouders en leerkrachten soms niet direct een antwoord op hebben. Hoe fijn dat de kleurrijke vogels uit dit boek ons ondersteunen in al hun eerlijkheid.

Verschil met slapen

Veel mensen denken dat het verzachtend is om te spreken over ‘voor altijd slapen’ in plaats van dood. Echter het tegendeel is waar. Kinderen kunnen hier bang van worden. Daarom zo mooi dat de vogels dit bespreekbaar maken. ‘Het is anders dan slapen’.

Uniciteit

De vogels zien er allemaal anders uit: kleurrijk en geweldig vormgegeven voor Herma Starreveld. Gedurende het verhaal kom je er ook achter dat de vogels allemaal op eigen wijze omgaan met de dood van vogel. Ze zeggen en voelen verschillende dingen. Een geweldige boodschap natuurlijk voor kinderen: je doet het op je eigen manier en er is geen goed of fout.

Op school

De vogels brengen met dit verhaal op een toegankelijke en eerlijke wijze de dood als onderwerp in het leven van kinderen. Eerlijk en recht voor zijn raap. Een verhaal dat kinderen serieus neemt en niet om het onderwerp ‘dood’ heen draait. Daar houd ik van: want op deze manier hoort het erbij. Het is niet iets aparts maar juist een onderdeel van het leven. En als iemand er niet meer is, is deze altijd nog in je hoofd! De kracht van herinneren brengen de vogels ook mee.

Tips voor in de klas

• Dag vogel. De vogels nemen allemaal op hun eigen manier afscheid. Ze beginnen hun zin bijvoorbeeld met geachte, beste of dag. Wat zouden de kinderen zeggen tegen vogel?  
• Vogel is dood. Samen met de kinderen kun je goed naar de eerste plaat in het boek kijken. Wat zien ze? Hier kun je informatie vanuit de drie sleutelbegrippen aan toevoegen:  vogel beweegt niet en hij kan niks meer voelen want als je dood bent doet je lichaam het niet meer. Hij kan niet meer levend worden (dat kan alleen in sprookjes, filmpjes en verhalen). En als je dood bent, kun je niet meer levend worden. Alle vogels gaan een keer dood. Wellicht trekken de kinderen de parallel naar zichzelf of mensen in het algemeen.
• Een eigen vogel maken. De vogels in het boek lijken gemaakt van stukjes kranten en papier. Herma Starreveld omschrijft ze als collagevogels in het interview bij Carend. Deze vogels kunnen inspireren om kinderen met verschillende kleuren papier, ecoline en zwarte stift een eigen vogel te laten ontwerpen Zorg voor de verschillende materialen en laat de kinderen een eigen unieke vogel vormgeven. Hoe voelt de vogel zich? En wat wil deze zelf geknutselde vogel zeggen op het afscheid van vogel. Deze dingen kun je kinderen erbij laten schrijven. Natuurlijk kun je ook een groepswerk maken van alle vogels.
• Samen huilen is fijner. Laat de kinderen reageren. Wat wordt hiermee bedoeld? Eventueel kun je zo een gesprek voeren over verdrietig zijn en troosten.  
• Thee met wormen en cake. Wellicht hebben kinderen eigen ervaringen van een afscheid. Wat werd er gegeten en gedronken?