Dag Beer, Jane Chapman

Dit is een fijn verhaal om in de klas voor te lezen. Niet alleen wanneer een acute situatie zich voordoet, maar juist ook in het kader van Gouden levenslessen. Dit verhaal kan een aanhaakmoment voor kinderen creëren om een stukje van hun eigen levensverhaal te delen.  In deze blog deel ik een aantal elementen uit het verhaal en geef ik tips voor in de klas.  

Dag Beer

Beer ging dood op een vrijdag, terwijl het gras schitterde in de zon….

Met deze zin begint het verhaal van Beer en zijn vrienden. Het boek is van groot van formaat en daardoor kunnen kinderen (en volwassenen) verdwalen in de kleurrijke sfeervolle tekeningen. Ze versterken de tekst op prachtige wijze. Een boek over iemand missen, verdriet voelen en uiten, samenzijn in vriendschap en verder leven. Absoluut een boek voor glinsterende gouden tranen.

Ongeloof

Beer en Mol kunnen bijna niet geloven dat Beer er niet meer is. Ze geven de persoonlijke spullen van Beer de gewoonlijke plek en zijn in de war. Het element tijd wordt mooi uitgelicht door de loop van het verhaal. De seizoenen verstrijken: en nog altijd denken ze aan Beer. Dit ondersteunt een belangrijke levensles die we kinderen mee kunnen geven: een verlies hoort voor altijd in jouw levensverhaal. Ook in de verschillende schooljaren.

Een mooie dag

Beer en Mol voelen verschillende emoties en gaan op hun eigen manier met verdriet om. Ze troosten elkaar en zijn blij dat ze elkaar hebben.  En als de lente weer bijna begint, zingt Bever: ‘Wat een mooie dag!’ Ze gaan naar een speciale plek: de boomhut van Beer. Ze vinden het fijn om daar te zijn en maken samen met vrienden de boomhut af.

Sprankjes veerkracht

Ze ontdekken waar Beer mee bezig was en maken zijn werk af. De klusgeluiden, het samenwerken, samenzijn met vrienden: het lijkt alsof Beer er weer is. Ze delen herinneringen en vertellen verhalen. Samen zijn dit sprankjes veerkracht waar ook veel kinderen zich in zullen herkennen. Een schilderij van het sterrenbeeld ‘De grote beer’ maakt het project extra speciaal. Als het avond is gaan de lantaarns aan, zodat niemand bang hoeft te zijn in het donker. Precies zoals Beer altijd deed.

Uitzicht

Als de luiken van de boomhut opengaan, hebben de vrienden een prachtig uitzicht. Een uitzicht op de wijde wereld. Ik interpreteer dit als een symbool voor verder leven met de herinneringen aan Beer in hun leven: een blik op de toekomst. Ze zien het sterrenbeeld van de Grote Beer, schijnend voor altijd. Een prachtige symboliek die ook voor kinderen fijn kan zijn en waar ze hun eigen betekenis aan kunnen geven.

‘Beer wist dat daar de wijde wereld was,’ glimlachte Bever, ‘en die wilde hij ook aan ons laten zien.’  

Tips voor in de klas:

• Boomhut ontwerpen. Wanneer je tot de grote uitklapbladzijde leest, en deze nog niet laat zien. Kun je de kinderen een eigen boomhut van Beer laten ontwerpen/tekenen/bouwen/knutselen.
• Persoonlijke spullen. In het verhaal hangt Bever de hoed en hamer van Beer aan het haakje waar ze altijd hangen. Heb jij persoonlijke spullen van een iemand die je mist?
• Persoonlijke spullen. Welke twee dingen passen echt bij jou en laten zien wie je bent? Als leerkracht kun je een voorbeeld geven door twee items/symbolen te benoemen of te laten zien die echt iets over jou vertellen.
• Troostlijst van de dieren. Wat geeft de dieren in het verhaal troost? Hier kunnen de kinderen een lijst van maken.
• Mijn troostlijst. Geef de kinderen een papier en laat ze tekenen/opschrijven  wat hen troost biedt. Mooi om klassikaal te bespreken dat dit voor iedereen anders is, al zal je soms dingen kunnen herkennen bij de ander.
• Tijd. Zit er een eindtijd aan iemand missen? Een vraag om een gesprek met de kinderen te openen.
• Speciale plek. De boomhut is een speciale plek voor Beer en daardoor ook voor Bever en Mol nadat Beer is doodgegaan. Heb jij ook zo’n speciale plek?

Dansen met oma, Monnique Haak & Bart Bomas

Dit boek gaat over de band tussen een meisje en haar oma. Een verhaal vol beweging: over dansen en de natuur als veilige haven. En ook een verhaal over stilstaan, niet kunnen bewegen en uiteindelijk op eigen wijze in de regen dansen en verder leven. In de deze blog beschrijf ik het verhaal, de symboliek in het verhaal en ik sluit af met tips voor in de klas.

Samen met oma

Het dansen is iets wat het meisje heel graag bij oma doet. Je ziet de verbondenheid tussen oma en het meisje in de illustraties terug: kleurrijk en vol beweging. Of het nu een dansbeweging is, de bladeren die bewegen in de wind of het jongetje dat haar leven in komt dansen, beweging staat centraal in dit boek. Dansen benadrukt hier warmte, vrolijkheid en samenzijn.

Stilstaan

Maar dan wordt oma ziek en staat het meisje stil. Ze danst niet meer en mist haar oma enorm. Mooi dat er gekozen is voor deze metafoor. Wanneer je een dierbare verliest, lijkt het leven echt stil te staan. Dat is bij het meisje ook zo. Tot er een jongetje haar leven binnen danst.

Op een dag

Was oma er niet meer

Toen stond ik stil

In de regen dansen

Het jongetje danst op zijn eigen manier en het meisje bewondert dit. Hij vertelt haar dat je ook in de regen kunt dansen. Ze spelen graag samen: zij vertelt over oma en hij vertelt over zijn verhuizing. Op de verjaardag van oma danst het meisje weer, omringd door bloesem-confetti. Ik vind het mooi dat verschillende vormen van levensveranderende gebeurtenissen een plek hebben in dit boek. Immers ook verhuizen is een grote verandering.

Laagjes

Dit is absoluut een boek waar je laagjes in kunt ontdekken. Het verhaal laat veel ruimte voor het herkennen van verlies, verbinding en verder leven. Mooi dat kinderen (en natuurlijk de volwassenen die het voorlezen) zelf de voor hen belangrijke elementen kunnen vinden en de betekenis die daar voor hun in schuilt. De tekst laat hier veel ruimte voor.

Uiten

Ik vind het fantastisch dat er in dit boek voor een andere uitingsvorm is gekozen dan alleen praten. Veel kinderen zullen zich hierin herkennen. En hoe uit je je als je wereld stil lijkt te staan als je iemand moet missen? Soms wil je even niks en tegelijkertijd kan een ontmoeting met iemand anders je weer in beweging zetten. Voor mij geeft het boek een verborgen boodschap: namelijk dat de natuur altijd meedanst.  

De bloesem werd confetti

Toen danste ik weer

Tussen de bladeren van de bomen

Die bewogen in de wind

Tips voor in de klas:

Zowel het onderwerp, als de tekst en afbeeldingen kunnen veel inspiratie geven voor in de klas. Hieronder zet ik enkele ideeën neer waar ik aan dacht.

Bewegingen. De kinderen kunnen bewegingen uit het boek nadoen. Ook kun je kinderen bij verschillende emoties bewegingen laten maken. Hoe voelen zij dit?

Ik maak een dans voor jou. De dansende afbeeldingen kunnen kinderen uitnodigen om een dans te bedenken/ontwerpen voor iemand die gemist wordt. Gebruik hiervoor eventueel de onderstaande stappen.

1. Voor wie wil je graag een dans maken?
2. Welke muziek kies je uit? Of maak je dans liever zonder muziek.
3. Bedenk een dans op de muziek die je hebt uitgekozen.
4. Wil je de dans aan anderen laten zien als die klaar is?
5. Misschien kan de juf of meester er een foto of filmpje van maken?
6. Heeft de dans een naam?

Bewegingen met stroken crêpepapier, linten of jongleersjaaltjes. Kinderen kunnen zelf bewegingen bedenken die passen bij een bepaald gevoel. Kinderen kunnen elkaars bewegingen nadoen.

Confetti maken. Een tijdje geleden zag ik een prachtig idee voorbij komen. Van bladeren uit de natuur was met een gaatjesmaker confetti gemaakt. Mooi om met een klas te doen, ook wanneer een dierbare is overleden. Dit kan op het graf gestrooid worden.

Gespreksstarters

Soms hoef je geen vraag te stellen om het gesprek op gang te brengen. Soms kun je het denken prikkelen door een vraag te stellen die kinderen dieper na laat denken over het verhaal en het diepere thema van het boek.

• Heb je altijd muziek nodig om te dansen?
• Danst de natuur ook? Wat kan nog meer bewegen in de wind? Net als de bladeren van de wind. Welke natuurelementen dansen erin het boek?
• Kun je aan bewegingen zien hoe iemand zich voelt? Hoe zie je dit terug in de dansende kinderen in het boek.

De hartenketting van meester Rumi, Hasna Elbaamrani en Anna de Tolk & Christina Rosalia

Dit boek combineert symbolen en symbooltaal: hartjes en gedichten. Samen een krachtige en verbindende combinatie. Een boek dat aandacht heeft voor verschillende achtergronden en een eigen wijze manier van schrijven en dichten. Tevens een boek over verbondenheid: in de klas en over de hele wereld. Ook schuilt er een ritueel in dit boek met veel mogelijkheden voor in de klas. Allereerst zal ik een beschrijving van het verhaal geven en ik sluit de blog af met enkele tips voor in de klas.

Het verhaal

Meester Rumi is de allerleukste meester die er bestaat. En wel om deze reden: hij begint elke dag met een gedicht. In het eerste gedicht in het boek begint hij met een gedicht met daarin zijn droom.  

Mijn grootste droom is dat iedereen op de wereld

De magie van gedichten kent

Het is de taal van de liefde

Die mensen bij elkaar brengt

Gedachten en gevoelens

Alle kinderen mogen een gedicht op papieren harten gaan schrijven: over iets of iemand van wie ze heel veel houden. Want in gedichten kun je gedachten en gevoelens kwijt, zoals meester Rumi zegt. De kinderen dichten op hun eigen wijze. Ook een paar woorden kunnen een gedicht vormen en op deze manier is het een toegankelijk boek voor ieder kind.

Verbondenheid

Meester Rumi maakt van alle harten een ketting en hangt deze voor het raam. Zo kan iedereen de gedichten lezen. Ouders en kinderen komen de hartenketting bewonderen en steeds meer scholen, zelfs over de hele wereld, raken geïnspireerd door dit prachtige samen-moment. Overal worden hartenkettingen gemaakt. De gedichten van kinderen uit andere landen kunnen kinderen herkenning geven en uitnodigen om ook een gedicht te schrijven over een eigen land van herkomst.  

Aanhaakmoment voor rouw en verlies

Wat ik mooi vind aan dit boek is dat het ruimte biedt aan rouw en verlies zonder dat het boek in dit thema geschreven is. Aan het einde van het boek worden de kinderen uitgenodigd zelf een gedicht op een hart te schrijven. Dit kan een aanhaakmoment zijn voor kinderen die iemand moeten missen of die een andere levensveranderende situatie hebben meegemaakt.

Tips voor in de klas:

-De opdracht aan het einde van het verhaal nodigt kinderen uit om zelf een gedicht te schrijven. Zorg voor een stapel harten, touw en begin je schooljaar met een hartenketting. Perfecte activiteit voor de gouden weken.

-Welke landen van herkomst zijn er allemaal in jouw klas? Welke gedichten over die landen zouden jullie met de klas nog kunnen toevoegen aan het boek?

-Begin als leerkracht ook met een gedicht voor iemand of iets waar je heel van houdt. Soms onderschatten we de kracht van zelf iets voordoen als rolmodel. Je draagt de boodschap uit dat gedachten en gevoelens gedeeld mogen worden.

-Maak er een ritueel van: open dit ritueel, samen-moment, door het voorlezen van het verhaal. Daarna kun je een rustig muziekje aanzetten terwijl de kinderen hun gedicht schrijven. Wie wil kan zijn gedicht hardop voorlezen aan de klas. Sluit dit samen-moment af door bijvoorbeeld te zeggen: We maakten harten met gedichten en schreven over dingen en mensen van wie we heel veel houden. We verbinden deze harten met elkaar door er een ketting van te maken. Wij horen bij elkaar en ook onze gedichten.

-Waarborg dit samen-moment door een paar foto’s te maken van het proces. En natuurlijk het eindresultaat.

-Zijn er kinderen met een rouwpaspoort? Zijn kunnen hun gedicht voor bijvoorbeeld een overleden dierbare in hun rouwpaspoort (ik denk aan je pagina’s) schrijven of plakken. Een foto van het samen-moment past ook goed bij het element ritueel in het Rouwpaspoort.

Een lege stoel in de klas

‘Ik werd er vannacht wakker van en het vloog me naar de keel: je zult de leerkracht van Gino zijn…..Na een lang weekend vrij, komen de kinderen dinsdag weer je klas in. Maar een stoel blijft leeg, De stoel van Gino. Hoe start je je dag? Hoe vertel je de kinderen dat hun klasgenootje, ik noem het maar hoe het is, is vermoord? Hoe bespreek je dat een omgeving waarin kinderen leven en spelen blijkbaar niet veilig genoeg is om te kunnen leven en spelen. Hoe geef je je leerlingen dan toch die veilige basis?’

Dit stukje schreef Esther van der Knaap van Onderwijswereld op social media, en het was raak. Ze verwoordde het gevoel van velen. Wat hoe kun je leerlingen toch de warmte en veiligheid in de klas bieden als je te maken krijg met een ingrijpende gebeurtenis als deze?  Wanneer een stoel leeg blijft. Er is niet één manier, het hangt van zoveel factoren af. En de kinderen in al die klassen die het nieuws ook meekrijgen, of flarden ervan. Hoe geef je dit nieuws, dat collectief beleefd wordt, een plek?

Kompas

In deze blog wil ik een handreiking geven voor leerkrachten die te maken krijgen met het verlies van een kind uit de klas. En ook wil ik inzoomen op de maatschappelijke beleving van een nieuwsbericht: meer kinderen zullen de komende week vertellen over het overlijden van Gino: schroom niet om een kaarsje te branden in de klas. De achtergrondinformatie en tips die ik in deze blog geef, kunnen fungeren als een kompas. Elke situatie is uniek en ik heb zeker niet de absolute wijsheid in pacht. Ik zal aandacht besteden aan wat je als leerkracht kunt doen wanneer een kind uit de klas overlijdt. En hoe voer je een gesprek wanneer kinderen geraakt zijn door het nieuws?  

Extra ontwikkeltaak  

Wanneer een klas te maken krijgt met het overlijden van een leerling, heeft dit grote impact op alle betrokkenen. Kinderen hebben het altijd meteen door als er iemand afwezig is, en nu is het definitief. Bovenop de ontwikkeling die ze doormaken komt een extra ontwikkeltaak, het integreren van dit verlies in hun levensverhaal. Kinderen doen dat op hun eigen wijze manier. En wanneer het over moord gaat, komt hier nog een extra moeilijk aspect bij. Want hoe vertel je dit aan kinderen? En uiteraard is daar ook het verdriet van de hele school, het schoolteam en de ouders.

Waarom doen sommige mensen andere mensen dood?

Lies Scaut bespreekt bovenstaande vraag in haar boek ‘ Dood zijn, is dat voor altijd?’. Ze geeft aan dat dit een van de moeilijkste vragen is om te beantwoorden. Ze beschrijft haar antwoord op de vraag naar het kind toe en misschien kan het jou als leerkracht helpen om het gesprek met de klas aan te gaan. Een gedeelte van het antwoord zal  ik hieronder weergeven:

‘Het is belangrijk om over deze onderwerpen te praten, zodat je er niet bang van wordt. Het is namelijk heel moeilijk te begrijpen waarom sommige mensen anderen door doen, vermoorden dus. Ook worden mensen vermoord door iemand die ziek is in het hoofd. Wat er ook is gebeurd, geen enkele reden is geldig om iemand te vermoorden. Mensen die iemand vermoorden, komen sowieso in de gevangenis terecht voor heel lange tijd. Je kan dit dus niet ongestraft doen.’

Lies Scaut

Gevoelens van onrecht, woede en verdriet

In het document ‘Als een ramp de school treft’ wordt het volgende geschreven.

‘Wanneer een school geconfronteerd wordt met de vermissing van en/of moord op een leerling, is dat erg moeilijk voor leerlingen en docenten. Gevoelens van onrecht, woede en verdriet overheersen dan. En daar komt vaak nog de onrust van een politieonderzoek en nieuwsgierige journalisten bij. Het trekt een zware wissel op een school als de recherche de school binnenkomt, journalisten op het schoolplein staan en de kinderen uit hun doen zijn. Dit vraagt grote, ongewone inspanningen van de teamleden.’

Uit: ‘Als een ramp de school treft’

Gesprek

Het eerste gesprek in de klas. Hoe doe je dat en met wie? Een warme en veilige sfeer hangt vaak af van een vertrouwd gezicht in de klas. Wanneer het gaat om een onderwerp als dit, is het aan te raden met bijvoorbeeld twee personen dit gesprek in de klas te voeren. Het document ‘De leegte in school’, geeft een vijftal fasen weer voor het gesprek. Ik geef deze hieronder weer en heb deze aangepast naar deze specifieke situatie. En ik benadruk nogmaals, het is een richtlijn. Ik kan me voorstellen dat je in het eerste gesprek met de klas niet aan alle elementen toekomt. Schroom niet om dit op te delen gedurende een periode.  De allerbelangrijkste werkwoorden voor jou als leerkracht zijn luisteren en volgen. Jij weet als beste waar jouw klas behoefte aan heeft.

1. Informatie geven: informeer de leerlingen zo volledig mogelijk over:

• Wat er precies is gebeurd
• De dader, en wat er met hem gaat gebeuren

In deze fase kunnen er allerlei vragen komen. Geef zo veel mogelijk eerlijk antwoord, en houd daarmee rekening met de leeftijd van de kinderen. Er kunnen vragen zijn waar geen antwoord voor is op dit moment. Beloof daar later op terug te komen. En bedenk tevens dat de ruimte voor de vragen nog veel belangrijker is dan altijd de goede antwoorden

2. Ervaringen van de leerlingen en de reacties hierop:

• Geef de leerlingen de gelegenheid om te vertellen wat ze hebben meegemaakt. Dit mag en hoeft niet. Laat ze vooral hun eigen verhaal vertellen en vraag nog niet direct naar emoties en gewaarwordingen.
• Vragen die kunnen helpen in het op gang brengen van het gesprek:
• Waar was je toen het gebeurde?
• Wat deed je toen?
• Heb je er veel aan gedacht?
• Wat merkte je nog meer?

Benadruk dat de reacties van de kinderen normaal zijn en horen bij de abnormale uitzonderlijke situatie van het verlies. Let op (zorg)leerlingen. En kinderen die eerdere verliezen hebben meegemaakt. Hoe zijn hun reacties?  Wat neem je waar?

3. Steun van anderen gevraagd/gehad?

• Wat is er sindsdien gebeurd?
• Wat hebben ze gedaan nadat ze het slechte nieuws gehoord hadden?
• Hebben ze er met ouders of anderen over gepraat?
• Hoe reageerden die personen daarop? Hadden ze daar iets aan?
• Als ze er niet over gepraat hebben, wat hebben ze dan wel gedaan?
• Hadden ze daar iets aan?

4. De toekomst: de volgende dagen/weken (en coping strategieën)

• Vraag de leerlingen hoe ze de komende dagen/weken zien.
• Hoe zal het voor ze zijn op school/thuis de komende dagen/weken?
• Zullen hun ouders bezorgd zijn? Hoe zijn ze in het verleden met moeilijke situaties omgegaan?
• Wat hielp ze door moeilijke of treurige situaties heen?
• Wat hielp het meest? Kunnen ze dat nu ook gebruiken? Vraag de leerlingen wat volgens hen zou moeten gebeuren/ moet worden gedaan.
• Maken ze zich zorgen over dingen die geregeld moeten worden ? (Bijvoorbeeld m.b.t. het afscheid)
• Moet er iets gedaan worden voor de nabestaanden?
• Willen ze zelf iets doen?

5. Afsluiting: Vertel de leerlingen wat ze de komende dagen/weken kunnen verwachten.

• Wijs op reacties die zich kunnen voordoen bij henzelf en benadruk dat die normaal zijn. Benadruk ook de uniciteit van rouw. Er is niet een manier. Eenieder gaat hier op zijn eigen manier mee om.
• Wijs erop dat ze daarbij hulp kunnen vragen en vertel waar, bij wie (in de eerste plaats thuis en op school, zo nodig buiten school).
• Vertel welke informatie ze nog zullen krijgen.
• Spreek af wanneer er een tweede gesprek volgt. Het gesprek wordt kort samengevat. Aan de leerlingen wordt gevraagd of ze de samenvatting herkennen. Eventueel kun je de afspraken vastleggen/opschrijven.
• Visualiseer de komende week eventueel op een tijdlijn met pictogrammen zodat kinderen weten wat er gaat gebeuren op welk moment.

Uitzonderlijke situatie

Bij een uitzonderlijke situatie als deze zal er wellicht ook bijvoorbeeld Slachtofferhulp betrokken zijn. Belangrijk ook om in dit soort situaties de kinderen extra te volgen. Onderzoek laat zien dat nabestaanden van een niet-natuurlijk verlies zoals moord, vaker psychische problemen hebben. Zo beschrijft Mariken Spuij: ‘Kinderen die zoiets in hun nabije omgeving meemaken, hebben bijvoorbeeld vaker last van posttraumatische stressreacties, schuldgevoelens, boosheid en angst.’ Daarbij is het de vraag of deze reacties worden veroorzaakt door het gruwelijke karakter en het plotselinge overlijden, of door de juridische nasleep en de voortdurende media-aandacht. En kinderen hebben zeker ook veerkracht, wel is het belangrijk om te weten dat deze gebeurtenis impact heeft op een ieders levensverhaal: en op het hele schoolleven.

Rouwsleutels

Zoals ik al eerder zei is er geen standaard-formule voor dit soort ingrijpende gebeurtenissen. Maar om het praktisch handelen te stimuleren en om een kapstok te geven voor wat je kunt doen, geef ik graag de ‘Rouwsleutels’ van Manu Keirse mee. Denk aan een sleutelbos met vier sleutels. Elke sleutel geeft aan wat belangrijk is voor kinderen om rouw en verlies te integreren in hun levensverhaal. Volgen is daarbij het werkwoord dat we in acht zouden moeten nemen. Geen standaard oplossingen of smart-geformuleerde doelstellingen. Maar kijken naar wat er is, en iets meer weten over wat belangrijk is bij het integreren van een verlies in het levensverhaal. De vier rouwsleutels zijn:

1. Luister naar het kind
2. Geef correcte informatie
3. Zorg voor warmte en veiligheid
4. Maak ruimte voor herinneringen

Luister naar het kind

Eerder beschreef ik  verschillende fasen van een gesprek met de klas. In het onderwijs zijn we gewend direct in actie te komen. Dit onderwerp vraagt een andere actiestand van ons. En echt luisteren naar wat de kinderen zeggen, stiltes durven laten vallen, daar zit de kracht. Tevens is het belangrijk om in zicht te hebben welke kinderen in de klas eerdere levensveranderende gebeurtenissen hebben meegemaakt. Dat geeft je de mogelijkheid om kinderen te volgen. Zorg er bijvoorbeeld voor dat je in de eerste periode elke dag start met een kring. Dit wordt een vast moment voor kinderen waarin verhalen gedeeld kunnen worden.

Tip: Start elke dag centraal met een kring: dit geeft herkenbaarheid en een routine. Open dit moment elke dag door het gebruik van verschillende starters. Denk aan een gedicht, filmpje, verhaal, ritueel of werkvorm rondom emoties.

Geef correcte informatie

In de gespreksfasen kwam het belang van correcte en eerlijke informatie aan bod. Uiteraard passend bij de leeftijd van een kind. De behoefte aan informatie zal ook de komende tijd, komende schooljaren, van belang zijn. Kinderen herijken een verlies op verschillende momenten in hun ontwikkeling. Daar komen ook vragen bij aan bod, soms in herhaling.

Tip: Maak een centrale plek waar kinderen vragen op een briefje kunnen schrijven en in een doos of pot kunnen stoppen. De leerkracht weet op deze manier welke vragen er leven in de klas. De leerkracht kan anoniem vragen behandelen.

Zorg voor warmte en veiligheid

School is voor veel kinderen een warme en veilige plek. Waardevol om je als leerkracht af te vragen hoe je in de klas voor een warme en veilige sfeer zorgt. Is dat in de kring tijdens gesprekken, of tijdens het lezen van een verhaal terwijl kinderen met een kussen en knuffel een fijne plek kiezen? Ook kun je hierbij denken aan een symbool of routine die als heel fijn wordt ervaren in de klas. In tijden van verdriet en gemis kun je deze elementen uitvergroten. Op deze manier zorgen ze voor een extra verbindend effect.

Tip: Denk na over welk symbool bij deze klas past? Welke routine wordt extra beleefd door deze klas. Zet deze de komende tijd extra in en verdiep deze elementen.

Maak ruimte voor herinneringen

Wanneer je het woord herinneren leest kun je ook zeggen her-inneren: het opnieuw verinnerlijken van de mooiste herinneringen. Dit proces zorgt ervoor dat het innerlijk nieuwe betekenis krijgt. Een zingevend proces voor de rest van het leven. En een manier om herinneringen een onderdeel te laten zijn in het leven van kinderen.

Tip: Kinderen willen ‘doen’. Vaak komen ze zelf met ideeën. En herinneren is een werkwoord dat grote betrokkenheid vraagt van kinderen. Een klasgenoot die wordt gemist, waarschijnlijk hebben ze heel veel herinneringen die ze willen delen. En hoe je dit vormgeeft, daar zijn heel veel vormen voor. Je kunt inspiratie halen uit het ritueel ‘Gouden herinneringen’.

Maatschappelijke beleving

De maatschappelijk beleving van nieuwsberichten zoals deze, maakt dat in veel klassen dit onderwerp naar voren kan komen. Wanneer je naar jonge kinderen (kleuters) kijkt, kun je als leerkracht bekijken of dit in de grote groep besproken moet worden. Soms is het zo dat een kind naar de leerkracht komt voor een 1-op-1 gesprek, dan leeft het niet in de hele groep. En naar mijn mening hoef je er dan geen expliciete aandacht aan te geven in de grote kring. Anders is het wanneer een kind erover begint in een kringgesprek.

In de hogere groepen zal misschien het Jeugdjournaal bekeken worden en zodoende is de kans groter dat een groot gedeelte van de groep betrokken is bij dit onderwerp. Belangrijk is het om de groep te volgen, waar hebben de kinderen behoefte aan? Je kunt de bovenstaande tips en de rouwsleutels ook hier inzetten. Het is niet gek als een klas aandacht wil besteden aan het overlijden van Gino. Het komt dichtbij in leeftijd en herkenbaarheid. Het lijkt een klein gebaar maar onderschat zeker niet de waarde van een ‘Kaarsje in de klas’. 

Aanvullende gesprekstips voor de hele klas

• Benadruk de zeldzaamheid van deze gebeurtenissen. Op dit moment is het veel in het nieuws, toch is het goed om ons bewust te zijn van de zeldzaamheid van dit soort gebeurtenissen. Je kunt kinderen niet verzekeren dat het niet gebeurt, wel kun je de uitzonderlijkheid benadrukken. ‘Maak je niet meteen zorgen dat dit ook jou kan overkomen. Moorden zijn eerder uitzonderlijk.’
• Herinner kinderen eraan dat de meeste mensen goed zijn. Benadruk dat van alle mensen in de wereld, de meeste geen moordenaars zijn.
• Luister naar de angsten in hun vragen. Wanneer kinderen vragen:’ Zou dat hier kunnen gebeuren? ‘Antwoord dan niet ‘gewoon’ met nee, maar benadruk welke mensen er allemaal aan het werk zijn om onze veiligheid te waarborgen.

Boekentips:

Dood zijn, is dat voor altijd? Lies Scaut. Een boek dat alle vragen die kinderen kunnen stellen, behandelt.

Schooltas vol verdriet, Karin Genijn. Een verhaal over een school die een van haar leerlingen verloor. Met tips en achtergrondinformatie.

Als ik naar de wolken kijk, Jonathan Jetten. Over het verlies van een vriend, met de wolken als symbool.

De klas neemt afscheid. In dit boek neemt de klas afscheid van konijn. In het boek is konijn ziek en gaat na een tijdje dood. Dit verhaal is aan te passen naar de specifieke situatie van de klas. Voor klassen die een klasgenoot moeten missen, is dit boek aan te vragen via deze site. www.deklasneemtafscheid.nl

Ik wil je nooit vergeten, Joanna Rowland. Dit boek biedt handreiking om iemand te herinneren die je nooit meer wilt vergeten. IN te zetten in de onderbouw en middenbouw.

Ik had je nog zoveel willen zeggen, Martine van Nieuwenhuyzen. Een mooi boek dat aandacht besteedt aan wat je nog had willen zeggen tegen een vriend.

Oma drinkt thee in de hemel, Fang Su-zhen & Sonja Danowski

Het eerste wat me aantrok in de dit boek zijn de sfeervolle tekeningen. Wanneer je het boek openslaat is het echt alsof je ander land binnenstapt. De namen van de hoofdpersonen van het boek doen me vermoeden dat dit verhaal zich in China afspeelt. En wanneer ik aan het einde van het boek het woord van de schrijfster en illustrator lees, wordt dit bevestigd. In deze blog geef ik achtergrondinformatie over het boek, schets ik in grote lijnen het verhaal en geef ik enkele voorleestips voor in de klas.

Over de makers

Fang Su-zhen is een bekende kinderboekenauteur: haar oeuvre bestaat uit bijna tweehonderd boeken en ze won verschillende prijzen. Begin 2000 sterft haar moeder en ze ontdekt hoe moeilijk het is om hiermee om te gaan. Haar zoontje Rocky troost haar met warme woorden. Zo zegt hij wanneer hij zes jaar oud is: ‘Jouw mama is naar de hemel gegaan om thee te drinken met háár mama!’ De woorden van haar zoontje en het advies van vrienden zorgen ervoor dat Fang Su-zhen dit mooie prentenboek schrijft.

Sonja Danowski is een Duitse kunstenaar. Fang Su-zhen benaderde haar met de vraag of ze de illustraties voor het boek wilde maken. Daarbij vond Fang het belangrijk dat het boek nationaliteiten zou overstijgen en universeel zou zijn. Sonja daarentegen wilde haar tekeningen juist een expliciete Chinese uitstraling geven omdat ze de wortels van het verhaal zo belangrijk vond. Sonja zoekt de Chinese cultuur op en brengt deze letterlijk dichtbij. Bijvoorbeeld door het planten van klaverzuring in een pot. De klaverzuring groeit gedurende het creatieve proces mee. De samenwerking tussen Sonja en Fang zorgt voor een troostrijk resultaat.

Een samenwerking als deze, met twee creatievelingen uit verschillende landen, is een continue beweging: heen en weer, naar voren en naar achteren, geven en nemen, als een dans of een tango. Alleen dan kan het prachtige boek uiteindelijk naar de lezers.

Klaverzuring en middagthee

Samen met mama gaat Xiao Le op bezoek bij zijn oma in het Parfumdorp. Hij heeft er zin in want het is lang geleden dat hij haar zag. Het blijkt niet goed te gaan met oma: ze ligt in bed en moet medicijnen nemen. Samen met oma beleeft Xiao Le nog mooie momenten. Ze zitten samen in het zonnetje, doen een spelletje met klaverzuring, drinken een kopje middagthee en eten cake. Xiao Le voelt zich heel gelukkig. De klaverzuring is in beeld een rode draad in het boek. Deze plant met hartvormige blaadjes vindt je op iedere bladzijde terug.

Verdriet

Xiao Le merkt aan zijn mama en tante dat er iets aan de hand is. Maar hij weet niet precies wat. Dan is het weer tijd om naar huis te gaan. En daarna heeft Xiao Le zijn oma nooit meer gezien. Zijn moeder zegt dat oma is weggegaan uit het Parfumdorp en dat ze nu in de hemel is. Xiao Le onderzoekt deze zin en vraagt waar in de hemel. Zelf denkt hij dat het Parfumdorp in de hemel heel ver weg is en dat je daar niet met de trein naar toe kunt.

Op zoek naar een plek

Dit boek laat de onderzoekende en fantasievolle houding van kinderen zien ten aanzien van dood en afscheid. Want waar ga je naar toe als je dood bent? Xiao Le heeft een plek voor oma bedacht waar ze is.  In het dagelijkse leven ontdekt hij symbolen die hem verbinden met oma. Zijn creatieve uitleg kan kinderen prikkelen en daarbij is het tevens belangrijk om concrete eerlijke informatie te geven (zie de voorleestips onder aan deze blog). Juist die afwisseling is voor kinderen heel belangrijk.

Ramen en spiegels

De wens die Fang had om een troostvol en universeel boek te maken is naar mijn mening absoluut gelukt. Samen met dit boek kunnen kinderen een kijkje nemen in een ander land en tegelijkertijd ondervinden dat verdriet en verlies van iedereen is. Tevens moet ik denken aan de uitspraak van Mylo Freeman: ‘Kinderen hebben behoefte aan zowel spiegels als ramen. Veel gekleurde kinderen zien de wereld alleen via ramen en zij hebben spiegels nodig. Andere kinderen zien alleen spiegels en zij moeten de wereld ook door ramen leren zien.’ Dit boek geeft ramen en spiegels: herkenbaarheid en je wereld verrijken. Dit boek draagt bij aan diversiteit binnen de boeken rondom rouw en verlies.

‘Kinderen hebben behoefte aan zowel spiegels als ramen.’

Mylo Freeman

Voorleestips

-Concrete duidelijk woorden toevoegen. Dit boek laat concrete woorden zoals doodgaan in het midden. En ondanks het feit dat de tekst en beelden prachtig zijn, zou je ervoor kunnen kiezen om dit zelf toe te voegen aan het verhaal.

-Wat denk jij? Je kunt met kinderen heel mooi bespreken of zij ook denken dat de oma van Xiao Le een kopje thee drinkt in de hemel. Hiermee benadruk je dat er niet één manier is om aan iemand te denken die er niet meer is. Xiao Le doet het op deze manier, en misschien zijn er kinderen die hier andere gedachten over hebben. Zo krijgt iedereen de kans om zijn stukje zingeving van thuis een plek te geven in de klas.

-Middagthee. Lees dit boek voor met een kopje thee. Warme drank kan troostend zijn als je iemand mist. Zo duik je met de kinderen nog een beetje meer in de wereld van Xiao Le.

Buitenstebinnen, Pimm van Hest & Connie Snoek

Met je gevoelens aan de slag

Alleen de titel alleen al geeft input voor een mooi klassengesprek. Want wat zou de schrijver bedoelen met deze titel? Neem de tijd om de kaft met de kinderen te bekijken en kom eventueel later nog eens terug op de titel. Naar mijn mening is dit boek voor de hele school geschikt. En dat maakt het een must-have voor elke klas. Toeval wil dat ik voor onze school bezig ben met het samenstellen van materialen rondom de sociaal-emotionele ontwikkeling. Naar onze werkgroep-bespreking nam ik dit boek mee en mijn collega’s waren meteen enthousiast. Wanneer je de beschrijving van dit boek leest, denk ik dat er een grote kans is dat je deze aan de boekenbestelling voor volgens schooljaar toevoegt.

Thema’s

Vrijheid, erbij horen, verdriet, tijd, spiegelbeelden, je groot of klein voelen, stilstaan of in beweging zijn, maskers, voor iets werken, zelfvertrouwen, verleden, heden en toekomst. Dit zijn zomaar wat thema’s die in de boek aan bod komen. En elke keer volgens een vast opbouw die het herkenbaar en heel bruikbaar maken voor in de klas. Dit boek biedt mooie aanknopingspunten voor levenslessen. En daar houd ik van!

Beelden, gedichten en creatieve opdrachten

Ieder element in het boek begint met een afbeelding met daarbij een kort gedicht. Deze symbooltaal ondersteunt de afbeelding en laat alle ruimte voor kinderen (en volwassenen) om zelf invulling te geven: om gewaarwording, gevoel en ervaring te doorvoelen en daar herkenning aan te geven op eigen wijze manier.

Opbouw

Dan sla vouw je de rechterbladzijde open, mooi en speels gedaan met een openbouwbladzijde. Daarachter vind je een kort naar de lezer toegeschreven tekst. Deze tekst begint bij ieder element dat wordt beschreven hetzelfde. Vervolgens worden er iedere keer vijf of zes doe-opdrachten gegeven. Deze opdrachten zijn gevarieerd en je kunt er een eigen keuze in maken, bijvoorbeeld door te kijken wat passend is voor je klas. Ook kun je een element centraal stellen gedurende een week.

Verdriet

Om een inkijkje te geven in het boek en de opbouw en variatie in opdrachten te verduidelijken, licht ik een element eruit. Ik kies voor het onderwerp verdriet: een onderwerp dat dichtbij rouw en verlies ligt. Maar ook de andere onderwerpen een leveren een waardevolle bijdrage aan gouden levenslessen: de basis om rouw en verlies een plek te geven in de klas.

Tranen van verdriet

Helpen me niet

Help, ik verdrink

Help, ik zink

Help!

Als je met de kinderen naar de afbeelding kijkt en vervolgens het gedicht voorleest, kom je al in de sfeer van het onderwerp. Je kunt zelf kiezen hoe je daar invulling aangeeft. Wanneer je daarna de bladzijde openvouwt lees je de volgende tekst.

We kennen het allemaal: zó verdrietig zijn dat je het gevoel hebt dat er geen einde lijkt te komen aan je tranen en je erin zult verdrinken. Dat je denkt dat je nooit meer blij zult zijn, dat je nooit meer zult kunnen lachen.

Creatieve opdrachten

De opdrachten bij het onderwerp ‘verdriet’ beginnen bij nadenken over het eigen verdriet. En nemen de lezer vervolgens mee in nadenken over getroost worden en troosten. Een andere opdracht daagt uit tot het zelf schrijven van een gedicht. En de vraag: Welke verdrietjes zou jij aan de vlieger willen meegeven, nodigt uit tot een praktische verwerking. Net wat in jouw klas op dat moment nodig is.

In de klas

De combinatie van beelden, gedichten en creatieve opdrachten zorgt ervoor dat je alle kinderen op een bepaalde manier kunt aanspreken binnen de verschillende thema’s. Dat vind ik heel goed aan dit boek. Je kunt alle kinderen aan dezelfde opdracht laten werken, maar ook is er de mogelijkheid tot het maken van een keuze of het werken in groepen. Zoveel inspiratie en tegelijkertijd vrijheid om dit in te zetten: precies wat we nodig hebben in het onderwijs.

Combinatie met het Rouwpaspoort

Heeft een kind in jouw klas een Rouwpaspoort? Ik zie mogelijkheden om het werken met de inspiratie en opdrachten uit het boek Buitenstebinnen te combineren. Zo kun je een gedicht dat bij een persoonlijke situatie past, opschrijven op de ‘Ik denk aan je pagina’s’ in het Rouwpaspoort. Ook een uitwerking van een creatieve opdracht kan een plek krijgen.

Vuurvliegjes, Maya Onodera

Weet je wat zo mooi is aan steeds meer boeken rondom een bepaald thema binnen rouw en verlies? Dat je kunt kiezen wat in een bepaalde situatie past, of bij de groep aan wie je een boek voorleest. Inmiddels groeit mijn collectie en denk ik graag met mensen mee wat passend is qua tekst, sfeer en symboliek. Dit boek gaat over het verlies van een opa en hoe het is om hem te moeten missen. Vragen stellen, herinnerdingen, een plek om naar toe te gaan en continuing bonds: dit komt allemaal aan bod. Geschikt voor kinderen vanaf 6 jaar (groep 2).  

Het verhaal

De opa van Felix gaat dood. Opa wordt begraven en Felix gaat voor het hondje Laila zorgen. In een dinosaurusdoosje zitten allemaal herinnerdingen, waaronder een metalen insect. Felix vindt het prachtig. Zou opa het zelf geknutseld hebben? Wanneer Laila wegloopt, vindt Felix haar weer op het kerkhof. Daar komt hij erachter dat vuurvliegjes een speciale betekenis hebben in het levensverhaal van opa.

Vuurvliegjes

Een oude vriend van opa vertelt aan Felix dat ze vroeger vuurvliegjes verzamelden. Op een dag zagen ze een grote bol en ze gingen die achterna: over de poorten van de begraafplaats. Ook vertelt hij over een oude Oosterse legende die zei dat lichtbollen en vuurvliegjes eigenlijk de zielen van overledenen zijn.

‘Is opa een vuurvliegje geworden?’

‘Dat weet ik niet. Wat denk jij.’

Symboliek

De duidelijke en frisse tekeningen nemen kinderen mee in het verhaal. De vuurvliegjes vormen de rode draad in het verhaal. De vragen die Felix stelt, kunnen ook kinderen in jouw klas prikkelen om vragen te stellen ten aanzien van de dood. Bovendien benadrukt dit boek dat het vertellen van verhalen belangrijk en troostend is. Felix kan in het verhaal kracht halen uit een plek om naar toe te gaan. Interessant om met de kinderen in je klas te bespreken of zij ook zo’n herinner-plek hebben.

‘En nu, altijd als we vuurvliegjes zien, dan denken we samen even aan opa.’

Tips voor in de klas

Dit boek leent zich voor gesprekken, het open benaderen van de dood en afscheid. ruimte voor het stellen van vragen en wellicht ook wel voor het verder uitdiepen van het thema ‘Vuurvliegjes’ en de mogelijkheid om hier symbolische waarde aan toe te kennen. Ik zal een aantal suggesties geven voor het starten van een gesprek, zet interessante vuurvliegjes-weetjes onder elkaar en geef suggesties voor creatieve werkvormen.

Gespreksstarters

• Aan wie zou jij willen denken als je vuurvliegjes ziet?
• Waarom zouden mensen vuurvliegjes verzamelen, zoals de opa van Felix?
• Wanneer denk jij aan een speciaal iemand?
• In welke vorm zou jij de vuurvliegjes willen laten vliegen?
• Is er een speciale plek waar jij weleens naar toe gaat om te herinneren en te herdenken? Zo ja welke.

Weetjes over vuurvliegjes

Veel kinderen zullen het interessant vinden om meer te weten over vuurvliegjes. In het boek wordt de Oosterse legende aangestipt. Het ene kind zal hier meer door aangesproken worden dan het andere. Feitjes opzoeken over vuurvliegjes kan een leuke opdracht zijn. Dit neemt niet weg dat kinderen symbolische waarde aan vuurvliegjes toe kunnen voegen. Maar vaak zorgt een afwisseling tussen feiten en de eigen wereld die aan een symbool gekoppeld kan worden voor een fijne combinatie. Ook kun je op zo’n manier de meeste kinderen betrekken. Ik zet een aantal weetjes onder elkaar.

• Vuurvliegjes worden ook wel bliksembeestjes of glimwormen genoemd.
• Het zijn eigenlijk geen vliegen. Vuurvliegjes maken deel uit van de keverfamilie.
• Ze komen tevoorschijn in de zomer wanneer de schemering begint.
• Ze zijn ongeveer 1 centimeter groot.
• Ze geven licht zodat mannetjes en vrouwtjes elkaar kunnen vinden.
• Alleen de mannetjes kunnen vliegen.
• Vuurvliegjes zijn vooral in de zomermaanden te zien.

Doen

Wanneer een kind in de klas een dierbare verliest en je kiest ervoor om dit boek voor te lezen, off je hebt dit boek al eerder voorgelezen, dan zou je de vuurvliegjes in troost en herinnering centraal kunnen stellen. Je maakt van het vuurvliegje een symbool en kunt dit door de kinderen laten laden met herinneringen, wensen en verbinding.

• 

• 

• Individuele activiteit. Neem een lege glazen pot en laat het kind op vuurvliegjes fijne herinneringen of de naam van de overleden dierbare schrijven. Mooi als het lichtgevende deel van het vuurvliegje goed naar voren komt, eventueel kan met markerpennen het vuurvliegje verder versierd worden. Gebruik eventueel de download met vuurvliegjes.
• Groepsactiviteit. Laat elk kind een vuurvliegje maken. En maak een slinger van een lichstnoer met daaraan vast de vuurvliegjes waar kinderen namen op hebben geschreven. Mooi in een herinneringshoek, of in een vast Koesterhoekje op school. Hiervoor kun je het grote vuurvliegje gebruiken in de download.

Wens voor de wereld, Manon Visser

In mijn vakantie las ik de young adult roman ‘Wens voor de wereld’. Een boek dat niet voor kinderen op de basisschool is, maar wel voor jongeren op de middelbare school én natuurlijk voor volwassenen. Bovendien kwam ik tot conclusie dat de woorden ‘Wens voor de wereld’ een prachtige invalshoek zijn: ook voor jonge kinderen. Een woordcombinatie met diepere betekenis die op veel momenten van pas kan komen. In deze blog zal ik je kort vertellen over het verhaal, symbolische zinnen uitlichten en een aantal tips geven voor wensen voor de wereld in de klas.

Het verhaal

De wereld van Kayla Hollis verandert voorgoed wanneer haar tweelingbroer Xavier overlijdt bij een verkeersongeluk. Hij stelde elke dag een levensvraag:  ‘Als je een wens voor de wereld mocht doen, wat zou je dan wensen?’ Kayla denkt hier voortdurend aan en keert meer en meer in zichzelf. Een docent stuurt haar naar een praatgroep voor rouwende jongeren. Daar ontmoet ze Olivier en hoewel ze allebei niet meer naar de bijeenkomsten gaan, vinden ze herkenning bij elkaar.

‘Maar het verdriet houdt me ’s nachts vast alsof het zich in mijn hart en ziel heeft verankerd. ‘

Notitieboek vol wensen

Op een dag gaat Kayla door de spullen van haar broer en ze vindt zijn notitieboek met wensen. Op de laatste bladzijde schreef Xavier de volgende wens.

‘Ik wens dat de seconden minder snel voorbijgaan, zodat iedereen een beetje langer van het leven kan genieten.’

Het voelt dubbel en oneerlijk dat Xavier deze tijd niet meer heeft: hij kan deze wensen niet meer uit laten komen. Tegelijkertijd brengt het Kayla op een idee. Samen met Olivier organiseert Kayla verschillende activiteiten om de uiteenlopende wensen voor de wereld uit te laten komen. Van een speurtocht voor de mensen in het bejaardentehuis, een buurtpicknick en tot wensen voor de wereld in verschillende landen op hetzelfde moment.

Een boek over verlies, verbinding en verder leven

Verlies, verbinding en verder leven: deze drie elementen zitten op mooie en lichte wijze in het boek. Je wil weten op welke manier Kayla verder leeft en zich richt naar de toekomst. Je bent nieuwsgierig naar de creatieve invalshoeken voor het vervullen van de wensen en tegelijkertijd voel je de warmte van de verbondenheid tussen de Kayla en haar tweelingbroer. Kayla weet het nalatenschap van haar broer om te zetten in een stichting. En bloeit er iets moois op tussen Kayla en Olivier? Een heerlijk verhaal om te lezen, met glinsterende gouden tranen.

Wensen voor de wereld in de klas:

De titel van het boek en het verhaal van Kayla inspireerde me om het thema wensen in de klas meer diepgang te geven. Hoe zou je dit bijvoorbeeld kunnen doen?  

-Wanneer we het in de klas hebben over wensen kan het nog weleens voorkomen dat een wens vooral betrekking heeft op het eigen leven. Natuurlijk helemaal niet verkeerd, maar door er voor de wereld aan toe te voegen kun je het begrip ‘wens’ uitbreiden.

-Laat kinderen in een bel een wens voor de wereld blazen.

-Sluit elke dag af met een wens voor de wereld en schrijf deze op briefjes of in een notitieboek (net als Xavier).

-Ook kun je kinderen een eigen wensen-voor-de-wereldblad geven. Download deze hier.

-Mijn ervaring is dat kinderen soms ook met een eigen wens naar je toe te komen. Wanneer een wens een brede invalshoek, kun je de wens van het kind erkennen door bijvoorbeeld terug te zeggen: “Jij hebt een wens voor de wereld.’

Boekentips rondom het thema vluchten

Al een paar keer kreeg ik de vraag of ik boekentips had rondom het thema vluchten. Nu heel actueel gezien de oorlog in de Oekraïne. Maar natuurlijk al veel langer actueel. Ik snap wel dat ouders en leerkrachten juist nu op zoek gaan naar handvatten om dit onderwerp bespreekbaar te maken. Kinderen horen gesprekken over de oorlog die zo dichtbij is, kijken nieuws en willen iets doen voor de mensen afscheid moeten nemen van hun thuis. Zodoende zet ik graag een aantal boeken onder elkaar die kunnen helpen om een aanhaakmoment voor kinderen te creëren. Een aantal boeken heb ik zelf kunnen bekijken. De andere boeken zag ik getipt worden en zet ik erbij voor een overzicht. Op deze manier hoop ik dat je kunt vinden wat bij jou past en bij je klas. Onderaan deze blog kun je de boekenlijst downloaden om te bewaren.

Aanhaakmoment

Er is al veel geschreven over hoe je dit onderwerp bespreekt met kinderen. Zo noem je oorlog bij jonge kinderen liever een ruzie tussen landen, volg je de kinderen, kijk je naar hun behoeftes en benadruk je de helpers. De boekentips die ik hieronder geef hebben verschillende invalshoeken: bekijk een boek zelf eerst goed voordat je het voorleest aan je klas. Op deze manier kan een boek een aanhaakmoment zijn voor kinderen om op verhaal te komen over een onderwerp dat zo veel indruk maakt op iedereen op dit moment.

De koffer, Chris Naylor-Ballesteros (vanaf groep 1)

Dit boek las ik voor in de klas. Met recht een boek dat een aanhaakmoment kan zijn. Dit was ook zeker het geval in mijn groep 2. Ruimte voor vragen en eigen gedachten: prachtig als boeken de veilige verbinding zijn om zwaardere onderwerpen te bespreken. Een vreemd dier komt aan op een andere plek en draagt een koffer bij zich. De andere dieren vragen zich af wat er in de koffer zit. Terwijl het dier uitrust van een vermoeiende en lange reis, bekijken de dieren de inhoud: een theekopje en een foto. Dit prentenboek maakt met heldere teksten en prenten een heel belangrijk onderwerp bespreekbaar.  Met een hoopvolle gedachte en afsluiting van het verhaal.

Mijn twee dekens, Irena Kobald & Freya Blackwood (vanaf groep 1)

In dit prentenboek gaat het over taalverwerving, je veilig voelen en de waarde van connectie met anderen. Het verhaal volgt in mooie prenten en kleuren het verhaal van een meisje dat moet vluchten voor oorlog. In het nieuwe veilige land, is alles anders. Ze wikkelt zich in een oude warme deken van eigen woorden en geluiden. Ze zou daar wel voor altijd willen blijven zitten. Toch gaat ze naar buiten en in het park ontmoet ze een meisje. Zij neemt iedere keer nieuwe woorden mee. Onder haar oude deken, weeft ze van de woorden die ze steeds beter kent een nieuwe deken. Ook onder deze nieuwe deken is ze helemaal zichzelf.

Onderweg, Fransesca Sanna (vanaf groep 3)

‘Mijn familie en ik woorden in een stad dichtbij zee. In de zomer brachten we weekend na weekend door aan het strand. Nu gaan we er nooit meer heen, want vorig jaar veranderde ons leven voorgoed.’

Met duidelijke en kleurrijke prenten volgen we het verhaal van een gezin dat moet vluchten. De oorlog nam de vader mee. Dat maakte het leven van de familie een stuk donkerder. De reis is vol angst en er zijn moeilijkheden om over de grens te komen. Uiteindelijk komen ze op een boot terecht die hun naar het vasteland zal brengen. Ze vertellen elkaar verhalen over het land van herkomst. Het boek eindigt met het beeld van vogels die ook migreerden; alleen hoeven zij geen grenzen over te steken.

‘Ik hoop dat wij, net zoals deze vogels, op een dag een thuis vinden waar we veilig zijn,’

Iedereen telt mee, Hollis Kurman & Barroux (vanaf groep 1)

De ondertitel van dit boek is: een telboek over elkaar helpen. Een waardevolle boodschap in een boek voor de allerjongsten. Het boek begint met de volgende zin:

‘Wat als je thuis zo eng wordt dat je vluchten moet….?’

Al tellend kun je samen met jonge kinderen op zoek naar dingen die kunnen helpen, ondersteunen. En boek vol warmte, saamhorigheid, connectie en empathie.

Kunnen we bij jou? Hijltje Vink & Paula Gerritsen (vanaf groep 2)

Dit boek gaat over Esra en Ahmed. Eerst zaten ze op dezelfde school in Aleppo en toen moesten ze vluchten, Het verhaal vertelt over de mensen die ze verloren zijn en de nieuwe plekken waar ze aankwamen. Het boek eindigt met deze tekst:

‘Over een poosje mogen Ahmed en Esra in een gewoon huis gaan wonen. In een gewone straat van een gewone stad. Misschien komen ze wel bij jou in de straat wonen. Het kan zelfs zijn, dat ze bij jou in de klas komen. Dan zou het fijn zijn als jij hun boek gelezen hebt. Dan weet je wat er aan de hand is, als zij soms plotseling verdrietig zijn. Dan weet je dat ook zij vrienden nodig hebben die van hen houden en hen helpen een kind te zijn. Een gewoon kind, net zoals jij en ik.’

Mercy. Zo heet ik, Emelie Satt & Jean-Karl Lucas & Madame Monsieur & Sasia Halfmouw (vanaf groep 2)

Een waargebeurd verhaal in simpele, rake zinnen over een meisje dat door haar bestaan een ode brengt aan het leven. Mercy werd midden op ze geboren, vlak nadat haar moeder van een wankel bootje was gered. Uit dankbaarheid noemde haar moeder haar Mercy, ‘Genade’.

Het muziekduo Madame Monsieur schreef er een liedje over, dat uitgekozen werd om voor Frankrijk naar het Eurovisie Songfestival 2018 te gaan.

Morgen is een ander land, Michael de Cock & Trui Chielens (vanaf groep 4)

(Dit boek heb ik niet zelf gelezen, tekst overgenomen van bol.com). In een donkere laadbak van een vrachtwagen, vluchten een meisje en haar moeder uit de oorlog. Het lijkt wel een ruimtecapsule op weg naar een onbekende planeet. Ze moeten er heel stil zijn. Gelukkig is het meisje wereldkampioen in stil zijn.

Op de vlucht, Pimm van Hest (vanaf groep 1)

Stel je voor toch
er is oorlog

Een verhaal over afscheid nemen van een thuisland.
Over de angst die daarbij komt kijken.
Een verhaal over wennen in een nieuw land. Je welkom voelen en soms niet.

En zo wordt je meegenomen in het gevoel en de angst die veel mensen op deze wereld moeten voelen. Heel waardevol om met kinderen te bespreken.

De jongen achter in de klas, Onjali Q. Rauf (vanaf groep 6)

(Dit boek heb ik niet zelf gelezen, beschrijving overgenomen van bol.com). Achter in mijn klaslokaal stond vroeger een lege stoel. Nu zit er een nieuwe jongen. Hij heet Ahmet. Hij is negen jaar (net als ik), maar hij is heel raar. Hij praat nooit en lacht nooit en hij houdt niet van snoep – zelfs niet van citroenzuurtjes, die ik het allerlekkerst vind! Maar toen kwam ik achter de waarheid: Ahmet is eigenlijk helemaal niet vreemd. Hij heeft zijn land moeten ontvluchten vanwege oorlog.

Jij en ik, Margaretha van Andel & Eva Moraal (vanaf groep 1 voor alle groepen)

Dit boek bevat negentien verschillende verhalen en gedichten. Verschillende schrijvers hebben er aan meegewerkt. Zo kun je kijken welk gedicht of verhaal je kunt gebruiken in jouw klas. Het gedicht ‘Meer woorden’ van Alyze Bos raakte mij enorm.

Als ik een wens mocht doen

wenste ik meer woorden

meer woorden om te zeggen

hoe blij ik met je ben

dat jij me steeds geduldig uitlegt

wat ik nog niet snap of ken

en dat ik op je feestje was

en jij op dat van mij

ik heb te weinig woorden voor bijna elke zin

maar jij verstaat ook wat ik niet zeg

jij bent mijn vriendin

Toen de walvissen kwamen, Phebe Rasch & Margaret van der Berg

Wat een bijzonder, poëtisch boek is dit. Niet voor niks staat achterop het boek: voor iedereen vanaf zes jaar. Helemaal waar denk ik omdat het voor kinderen en volwassenen een gelaagd boek is: met diepere boodschappen en mogelijkheden om symboliek te vinden. Een verhaal over een mama die doodgaat, de wind die fluistert, bijzondere baleinwalvissen, babykonijntjes, muizentrappetjes, flessenpost en het zingen van een prachtig lied. En tijdens het schrijven van deze boekenblog bedenk ik me dat ik heel veel over dit verhaal wil vertellen. Zo mooi vind ik het!

Het verhaal

Het verhaal gaat over een meisje van wie de moeder erg ziek is. Verteld vanuit de ik-persoon kom je dichtbij de emoties en  belevenissen van het meisje. Ze gaat logeren bij haar opa op Kraaieneiland. Maar dit keer is het anders, want het vertrek is onverwacht en haar moeder gaat niet mee.

‘Mama, is heel ziek’, zei ik, zodra ik naar hem toe kon.

‘Ja, ik weet het meisje.’

Lichaamstaal

Het verhaal laat heel mooi zien hoe gevoelig kinderen zijn voor lichaamstaal en de sfeer van de omgeving. Kleine dingen vallen op. Hoe papa zwaait, maar dit keer door zijn arm stil te houden in plaats van heen-en-weer zwaaien. De tranen in de ogen van opa. De zachte trui van opa waarin ze haar gezicht begraaft. De zachte stem, stille bewegingen en ingetogen lach van mama.

Flessenpost

Wanneer het meisje met haar vriendje Kai is, besluiten ze om flessenpost te maken. En zij zal een brief voor haar moeder maken: ze tekent haar moeder in haar favoriete blauwe bloemetjesjurk. De wind weet de weg naar huis.

De wind fluistert je de geheimen van de zomer in je oor, of hij vertelt je de was binnen te halen. Soms vergeet opa te luisteren, had mama een keer gezegd, En daarom heeft hij boven op zijn hoofd geen haar. De wind heeft het meegenomen.

De walvissen

Gedurende het verhaal komt de realiteit steeds meer binnen. En ook zijn daar belevenissen met haar vriendje Kai. Want op een ochtend zijn er walvissen aangespoeld op het strand. Het moet weer vloed worden om de walvissen om ze terug in de zee te krijgen. Het meisje wil niet weg bij de walvissen. Bij de walvissen voelt het alsof haar mama dichtbij is.

De walvissen lijken voor mij te komen

Bij de walvissen voelde ik met niet verdrietig om mama. Het was net of ze dichtbij was.

Een donkere tekening

Aan alles in het verhaal merk je dat opa en het meisje weten dat mama overleden is. De donkere tekening maakt dit duidelijk: eerder waren de afbeeldingen kleurrijk en licht. De reis die het meisje die nacht met de walvissen maakt, verbindt haar met de sterke en grote dieren van de oceaan en haar moeder. Wil ze haar achterna? En dan bedenkt ze wat ze allemaal nog wil doen.

Afscheid en verder leven

Wanneer het meisje weer samen met haar vader is, helpt ze mee bij de voorbereidingen van de begrafenis: mooie kaarten schrijven, kleren uitzoeken. Ik vind het heel belangrijk dat het verhaal zo benadrukt dat kinderen het verdienen om een aandeel te hebben bij een afscheid. Wanneer ze met de boot weer terug naar huis gaan, denkt het meisje aan haar flessenpost en vraagt zich af of je alles kunt zien als je dood bent.

Tips voor in de klas

De uitgebreide symboliek in dit boek geeft je veel mogelijkheden om verdere verdieping te geven aan het verhaal.

• Muizentrappetjes: samen met de klas een reuzentrap vouwen. Waar zou je deze trap voor willen gebruiken?
• Flessenpost: een herinnering tekenen, net als het meisje, voor in flessenpost. Gebruik mooie pennen.
• Symbooltaal: Welke drie zinnen uit het verhaal wil je onthouden? (rouwpaspoort tip: kinderen die een Rouwpaspoort hebben kunnen deze zinnen op de ‘Ik denk aan je’ pagina’s zetten.
• Wind: welk gevoel geeft de wind jou?