Het iets, Lorena Veldhuijzen

Dit boek heb ik een paar keer gelezen. Tijdens het lezen schreef ik mooie zinnen op: symbooltaal. En dat zijn nogal wat zinnen, want het is een heel gelaagd boek. En in dit boek vind je veel aanknopingspunten om met kinderen te filosoferen en vooral om te ontdekken welke wereld er schuilgaat achter de symboliek en zoektocht die het boek brengt. In deze blog neem ik je mee in het verhaal van Frederick en ik zal een aantal denk-werkvormen geven die je kunt inzetten om met de klas na te denken over verandering, hoop en rouw.

Het verhaal

Het verhaal vertelt dat Frederick eerst gewoon groot was geweest. Maar dat was voor de vlinder. Hij had op het balkon een vlinder willen vangen met zijn schepnet maar zijn armen waren te kort. Zijn moeder had hem willen helpen, maar terwijl ze vooroverboog, viel ze in een rechte lijn naar beneden.  

‘Op een kleine zwiepende dennentak zat Frederick. Frederick was de kleinste jongen ter wereld.’

Uitvinder Minisqulus Miraculus

De vader van Fred was professor en uitvinder. Hij maakte leuke dingen. Maar de wereld zat daar niet op te wachten. De wereld wachtte op bedenksels waar je iets aan had. En op een dag laat zijn vader hem de Minisqulus Miraculus zien: deze verkleint alles wat je maar wilt. En zo komt Frederick tot de conclusie dat hij klein wil zijn.

‘Frederick wachtte ook, op glanzend geluk dat hem kon oppoetsen.’

Iets

Frederick voelt iets. Het zit diep vanbinnen. Eerst was het er nog niet. Soms is het duidelijk aanwezig en soms meer op de achtergrond.  En hij denkt dat dit iets ook kleiner wordt wanneer hij zelf kleiner is. Hij vertelt zijn vader dat hij een leuker leven zal hebben wanneer hij kleiner is. En stilletjes hoopt Frederick dat het iets helemaal zal verdwijnen.

‘Een minuut later was Frederick nog maar een nietsje. Een nietsje met een een ietsje binnenin.’

Reizen van A tot Z

Met een speciale drone gaat Frederick op reis van A tot en met Z. En Frederick hoopt dat het iets nu niet groter dan een zandkorrel is. Echter, op elke plek waar hij komt, is ook het iets. Elke keer komt hij het iets weer tegen. Hij kan er niet voor vluchten. Het Iets blijft bij hem horen.

Ibis

Op zijn reis ontmoet Frederick de Ibis. En deze Ibis vertelt hem allerlei Wijzewaardigheden. Over verhalen als vlinders, en het vinden van je bron. De Ibis reist een stukje met hem mee en laat hem dingen inzien.

‘Als je niet wilt zien wat er is, dan zie je wat er niet is. Sommige mensen noemen het een fata morgana. Ik noem het leugdruim. De bron weet de weg.’

ABC aan herinneringen 

Frederick besluit niet overal meer heen te reizen maar een ABC aan herinneringen samen te stellen. De Ibis vraagt aan Frederick wat hij gaat doen wanneer hij bij de Z is. Dan voelt Frederick dat het iets in hem opstaat en begint te lachen. ‘Dacht je dat ik weg was, ik ben er nog steeds!’

Weer thuis

De Ibis zet Frederick weer af op een dennentak vlakbij huis. En sinds hij terug was, is het iets vertrokken. Er leek iets veranderd. Alsof er weer iets in hem vliegt.

‘Alles wat er ooit was, is er nog steeds. Alleen heeft het een andere vorm.’

Nadenken

Dit boek laat je nadenken. Want hebben we allemaal niet iets dat er altijd is? En wanneer we het willen ontvluchten, komen we het op onverwachte momenten elke keer weer tegen. En dan wanneer we het omarmen als een onderdeel van ons leven, we toegeven dat het ons als persoon heeft veranderd, komt er ruimte en integreren we het in ons levensverhaal. Dit is echt een prachtig symbolisch en filosofisch boek: voor kinderen vanaf acht jaar en voor volwassenen. Een aanrader!

Tips voor in de klas

-Als eerste zijn er de vele prachtige zinnen die een aanleiding kunnen zijn voor een gesprek met de klas. Welke invalshoeken zien de kinderen? Je kunt de uitgelichte zinnen gebruiken uit de blog hierboven. En ook een interessante is de volgende zin:

‘Verhalen zijn als vlinders. Maar jullie mensen willen ze vangen en opsluiten. Als je vlinders vangt, dan scheuren hun vleugels. Dan vliegen ze nooit meer zoals voorheen. Dan verliezen de verhalen hun laagje glans.’

-Laat kinderen een herinneringen-abc maken. Dit kan ieder kind alleen doen, maar ook kun je een abc met de klas als geheel maken.

-Waarom zou er in het verhaal voor een Ibis gekozen zijn met zijn wijzewaardigheden? Laat de kinderen de betekenis opzoeken.

-Heb jij een iets? Eventueel kunnen kinderen een opstel schrijven over hun eigen iets. Ook een tekenopdracht over het iets kan een inzichtelijke opdracht zijn.

Dierendag

Vandaag is het dierendag. Soms is de dood van een huisdier voor kinderen een van de eerste ervaringen rondom afscheid en verlies. En deze ervaring is een enorme leerschool voor het hele verdere leven. Het is daarom belangrijk dat kinderen ruimte en erkenning voelen om hier ervaring in op te doen. Zo kunnen kinderen bij het afscheid nemen van een huisdier, of gevonden diertje, kennis op doen over afscheid en verlies.

Kringgesprekken

Misschien is het je weleens opgevallen: kinderen praten met heel veel liefde over hun huisdieren. Huisdieren zijn een geliefd onderwerp tijdens kringgesprekken. Ook wanneer huisdieren al een tijdje dood zijn, horen ze nog steeds bij het geheugen van het gezin. De huisdieren zijn een onderdeel van het levensverhaal van een kind. Ze beleven samen mooie dingen, maken herinneringen. Huisdieren zijn vaak aanwezig tijdens een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van een kind.

Troost en veiligheid

Kinderen vinden veiligheid en troost bij huisdieren. Soms kunnen ze juist hun verhaal bij een dierenvriend kwijt omdat deze altijd ‘luistert’. Wanneer huisdieren doodgaan worden ze vaak intens gemist. Ze komen weer ter sprake tijdens het ophalen van herinneringen en belevenissen van vroeger die worden gedeeld. Kinderen koesteren een foto van hun lieve huisdier en zetten deze neer op een fijne plek in huis. En wanneer één kind in de kring vertelt over zijn huisdier, is dit een aanhaakmoment voor heel veel andere kinderen.

Boekentips rondom het missen van een dier

Omdat het verlies van een huisdier aan zoveel verhalen van kinderen raakt, is het fijn om dit thema ook door middel van een boek de klas in te brengen. Hieronder zal ik een aantal tips geven.

Dat is heel wat voor een kat, Judith Viorst & Fleur van der Weel

Een klassieker omtrent afscheid en rouw voor kinderen. Voor veel kinderen is het herkenbaar om afscheid te moeten nemen van een geliefd huisdier. Dit boek gaat over emoties rondom afscheid en het koesteren van herinneringen.

Sjuleke, Pimm van Hest

Roman is de allerbeste vrienden met zijn hond Sjuleke. Maar op een ochtend vind hij zijn hond dood in de mand. Dit boek maakt het afscheid nemen van een hond op een mooie manier bespreekbaar. Met aandacht voor herinneringen.

Siens Hemel, Bibi Dumon Tak & Annemarie van Haeringen

Een boek vol troost over het overlijden van een huisdier. Met mooie tekeningen en filosofische inslag.

Woezel en Pip: Dag lief Muisje, Guusje Nederhorst

Bekende figuren Woezel en Pip moeten afscheid nemen van Muisje. Een fijn boek voor jonge kinderen om dit thema bespreekbaar te maken.

Adriaan: Een kist voor Stippie, Janneke van der Pal & macha Halberstad

Adriaan moet afscheid nemen van zijn hond Stippie. Het boek is alleen nog tweedehands verkrijgbaar, maar er zijn ook afleveringen beschikbaar op Youtube die het verhaal vertellen.

Klik hier voor afleveringen op Youtube.

Dunya: Een hemels hondenleven, Monique Westenberg

Een boek waaruit de liefde en verbondenheid met een huisdier spreekt. Kleine tip: pas op de bladzijde waar het verhaal vertelt dat Dunya dood gaat de tekst aan. Zeg in plaats van inslapen: ‘gaat dood’. Dit is duidelijker voor kinderen.

Kikker en het vogeltje, Max Velthuijs

Deze klassieker mag op deze lijst niet ontbreken. Nog altijd zeer herkenbaar voor kinderen en een mooi verbindend boek om dood, afscheid en verlies bespreekbaar te maken.

Dag opa Henk, Monica Maas

Zo fijn dat er ook boeken zijn voor de allerjongsten. Deze boeken bevestigen dat ook deze groep kinderen behoefte heeft aan informatie en erkenning. Zij mogen onderdeel van het verhaal zijn en een boek als dit kan daar een bijdrage aan hebben. En natuurlijk werken boeken aan twee kanten. Want voor jou als steun gevende volwassene laat het je intunen op de taal van kinderen. Heel fijn!

Het verhaal

De opa van Cato en Ella is heel erg ziek. De kinderen worden meegenomen in het ziek zijn doordat het verhaal vertelt wat opa goed kon en nu niet meer. Dit stelt gelijk het thema herinneringen centraal en leert kinderen dat het gaat om een ernstige ziekte. Ella en Cato maken tekeningen voor opa en ze dansen bij de kist. Veel kinderen zullen zich herkennen in de dingen die Ella en Cato doen.

‘We kunnen altijd aan opa denken’,’ zegt Ella. ‘Ja,’ knikt Cato, ‘altijd en altijd.’

Voor peuters en kleuters

‘Dag opa Henk’ is een boek voor peuters en kleuters. En altijd hangt het af van de ontwikkeling van een kind op welke manier je een boek voorleest, en welke aanvulling je geeft of wat je juist weglaat. Maar natuurlijk kun je ook alleen de illustraties laten zien. Want de duidelijke kleurrijke tekeningen zullen veel kinderen aanspreken.

Voorbereidende tekeningen

Wil je jonge kinderen voorbereiden op een uitvaart? De tekeningen uit dit boekje geven je handvatten om kinderen uitleg te geven over wat ze kunnen gaan zien. Je kunt bijvoorbeeld onderstaande onderwerpen bespreekbaar maken samen met het boek.

-De kist: wanneer de kist nog open is, kun je kijken naar de persoon die dood is.

-Bloemen en bloemstukken: mensen nemen vaak bloemen mee naar een uitvaart of laten een bloemstuk bezorgen.

-Mensen die zich verdrietig voelen: soms kunnen kinderen denken dat ze moeten huilen omdat ze dit overal om hun heen zien. Benadruk dat eenieder dit op zijn eigen manier beleeft.

-Tekeningen maken: leg kinderen uit dat het fijn kan zijn om een tekening te maken. Maar natuurlijk zijn er ook kinderen die niet van tekenen houden en misschien liever een mooi bouwwerk maken.

Nog meer boeken voor jonge kinderen

Zoals ik al eerder schreef vind ik het fantastisch dat er steeds meer keuze is in boeken die rouw en verlies op een of andere manier bespreekbaar maken. Er is inmiddels ook een ruime keuze voor jonge kinderen. Ik zette aan aantal boeken op een rijtje

Een stralende papa, Suzanne Kuit – van der Loo & Astrid Maria Bos

Wanneer ik het boek van Suzanne voorbij zie komen, is mijn nieuwsgierigheid meteen gewekt. De verscheidenheid aan invalshoeken met betrekking tot rouw is steeds meer divers en ook dit boek schijnt een nieuw licht op dit belangrijke onderwerp. Suzanne heeft vanuit haar eigen ervaring, het verliezen van haar man en de vader van haar kinderen, een warm verhaal geschreven over afscheid nemen en opnieuw verbinden. Met daarin veel ruimte voor de persoonlijke unieke wijze om dit vorm te geven. Een boek waar kinderen én ook volwassenen erkenning en herkenning in kunnen vinden.

Het verhaal

Het verhaal vertelt over een elfenfamilie die woont in een huisje op de zevende tak van Grootmoeder Boom: drie elfenmeisjes, papa-elf en mama-elf. Mama-elf heeft een baby in haar buik. Ze zijn heel gelukkig samen maar dan voelt papa-elf zich ziek. Hij doet er alles aan om beter te worden, en eventjes voelt hij zich beter. Maar uiteindelijk wordt zijn lijfje toch weer zwakker en moeten ze afscheid van elkaar nemen.  

Continuing bonds

Het verhaal besteedt zeker aandacht aan het verdriet van het afscheid nemen en elkaar missen. Maar ook is daar ruimte voor een andere manier van verbinden. Papa-elf wordt Papa-engel en geeft alle elfenmeisjes en mama-elf een warme boodschap vol vertrouwen mee. In feite gaat het boek heel erg over continuing bonds: een begrip uit de rouwliteratuur waar de laatste tijd veel aandacht voor is. Dit houdt in dat voor veel mensen het ondersteunend en veerkracht-gevend is om uit te gaan van een band die ook na de dood blijft bestaan.

Kleine tekens van verbinding

De blijvende band wordt mooi beschreven in de kleine tekens die de elfenmeisjes vinden in hun alledaagse leven: een glinstering in hun gouden traan.

• Een zachte, warme aai van de wind langs de wangen.
• Een bijzonder mooi bloemetje tijdens het plukken.
• Zo hoog schommelen alsof papa-engel het elfenmeisje vrij in de lucht liet zweven.
• Denken aan papa-engel en je hart warm voelen worden.
• In dromenland samen zijn.

Dit zijn mooie voorbeelden om met kinderen te kijken of ook zij kleine tekens vinden. Het zal je soms verbazen waar kinderen mee komen.

Feeëriek en ruimte voor realiteit

Het boek doet qua verhaal en illustraties feeëriek aan maar ook wordt er ingegaan op de feiten die kinderen nodig hebben om de dood beter te begrijpen: om dit te integreren in hun ontwikkeling.

‘De volgende ochtend was papa-engel bij Grootmoeder Boom. Zijn lijfje lag stil op bed. Hij was doodgegaan. Zijn lijfje voelde koud en kon niet meer kijken, praten of bewegen.’

Verbeeldende taal en levenslessen

Een prachtig boek als je houdt van verbeeldende taal waar eigen ervaringen en levenslessen aan gekoppeld kunnen worden.  Met veel ruimte voor de eigen wijze manier van rouwen en een band die altijd blijft bestaan. Absoluut een boek voor glinsterende gouden tranen.

Mijn eigen ster

Rosalind Beardshaw & Corrinne Averiss

‘Onder een boom vond ik een ster, hij was gevallen van heel ver’

Met deze fijne rijmende zinnen begint dit boek. De melodie van de woorden geeft ritme en een gemoedelijke sfeer mee aan het verhaal. Een basis voor warmte en veiligheid bij jonge kinderen. Een meisje vindt een ster: dof en zonder gloed. Ze gaat voor de ster zorgen en deze gaat weer steeds feller stralen. Uiteindelijk kan de ster weer terug naar zijn plek naast de maan.

Vriendschap, zorgzaamheid en verbondenheid

Er zijn in dit boek eigenlijke drie hoofdthema’s te herkennen: vriendschap, zorgzaamheid en verbondenheid. En aan het thema verbondenheid zit het thema loslaten vast. Wel zou ik het begrip loslaten in een breder perspectief willen plaatsen, want wanneer de ster weer op zijn plek is, en dus ver weg is, blijft de connectie tussen het meisje en de ster. Dat is een hartverwarmende boodschap die dit boek brengt.

Ik-perspectief

Het verhaal wordt verteld vanuit het ik-perspectief. En dit maakt het dat het verhaal dichtbij komt. Alsof een kind zelf voor de ster zorgt: iets dat veel kinderen met alle liefde zouden willen doen. Een mooie vraag om te stellen is: ‘Hoe zou jij voor de ster zorgen?’  Of: ‘Hoe kan de ster weer gaan stralen en schitteren.’ Zie tips onder aan de blog bij de gespreksstarters.

Magisch denken

Soms wordt aan kinderen uitgelegd dat een overleden dierbare een sterretje is geworden. Ik hoor het regelmatig terug. En hoewel het een troostende boodschap lijkt, doen we kinderen dan tekort. Want jonge kinderen zouden vanuit het magisch denken, dan echt kunnen denken dat iemand transformeert tot een ster. En dat is niet de basis die je ze mee wilt geven over afscheid nemen en de begripsontwikkeling over de dood.

Sterren-symboliek

Met een kleine nuance kun je kinderen de waarde van sterren-symboliek meegeven. Want sterren zijn schitterend: letterlijk en figuurlijk. En dit boek geeft je een beetje van die magische denkwereld mee. Je kunt kinderen bijvoorbeeld wel vertellen dat wanneer je naar de sterren kijkt, je kunt denken aan diegene die je mist. En dit verhaal ondersteunt hierin. Het legt een kindvriendelijke link tussen gehecht zijn aan iemand, loslaten en toch altijd verbonden zijn.

Tips voor in de klas:

-Lees het verhaal tot en met ‘Hij was dof en zonder gloed. Ik troostte hem: ‘Het komt wel goed.’ Laat kinderen nadenken over hoe zij ervoor zouden kunnen zorgen dat de ster weer gaat stralen.

-Lees het verhaal verder voor. Praat na afloop over de manieren die het meisje bedacht. Waren er dezelfde ideeën bij als die de kinderen bedachten?

Gespreksstarters

-Hoe zou jij voor de ster zorgen?

-Hoe kan de ster weer gaan stralen en schitteren?

-Op welke plek zou jij een ster willen laten stralen?

-Op wie zou jij een ster willen laten stralen?  

-Aan wie zou jij een ster willen geven?

-Laat de kinderen die willen de volgende zin afmaken: ‘Als ik naar de sterren kijk, denk ik aan……..’

Alles wat was, Afscheid van Ooievaar

Janna de Lathouder & Anne Schneider

Uil voelt zijn veren kriebelen; vandaag is er iets bijzonders. Eerst weet Uil het niet zo goed, wat is er dan zo bijzonder vandaag? Dan beseft hij zich dat Ooievaar vandaag terugkomt van de wintervakantie. En dan vertelt Ooievaar altijd de mooiste verhalen. Uil en zijn vrienden wachten Ooievaar verheugd op.

Alles is anders

Maar dit jaar is het anders: Ooievaar is moe en het lukt niet om verhalen te vertellen. Terwijl Ooievaar slaapt, proberen Uil en zijn vrienden Ooievaar na te doen, ieder op zijn eigen manier. Maar niemand kan het precies zoals Ooievaar. Wat een mooie dag moest worden, blijkt een dag waarop ineens alles anders is als voorheen. Mooi dat dit zo benadrukt wordt, veel kinderen zullen zich kunnen herkennen hierin,

Ooievaar is heengegaan

Dit verhaal brengt uitgebreide taal. Eekhoorn zegt: ‘Ooievaar is heengegaan.’ Een zin die kinderen heel letterlijk kunnen nemen. Mooi is dat het verhaal inspeelt op de vragen die kinderen zouden kunnen stellen. Want waar is Ooievaar dan heengegaan? In het verhaal wordt dit door het gesprek tussen de dieren al uitgelegd. ‘Ik bedoel: ze leeft niet meer,’ legt Eekhoorn uit.

Samen een knoopje maken

Alle dieren hebben tranen en ze weten niks meer te zeggen. Ze houden elkaar vast en troosten elkaar: ze maken samen een knoopje (groepsknuffel). Ook is er ruimte voor de vragen die dieren hebben. Hoe kan Ooievaar nu ineens doodgaan? En wat moet er nu gebeuren? Allemaal vragen die kinderen ook vaak stellen als er een gebeurtenis plaatsvindt die het leven voorgoed verandert.

Afscheid van Ooievaar

Uil en zijn vrienden zorgen voor een mooi afscheid. Ze vertellen elkaar warme herinneringen aan Ooievaar. Samen zorgen ze voor een mooi graf. Er is ruimte voor het verdriet van de dieren. En dan staat Uil op als een echte uil; hij gaat een verhaal vertellen over Ooievaar. En ze besluiten dit ook volgend jaar weer te doen. ‘Er was eens een prachtige ooievaar…..’

De dierenwereld

Vaak blijkt in de boeken de dierenwereld een veilige en warme omgeving om te leren over afscheid nemen: voor kinderen én volwassenen. Want in dit boek zijn de vragen die gesteld worden door de dieren, de vragen die ook kinderen kunnen hebben. Doordat ze zijn geïntegreerd in het verhaal bevestigt dit ons dat de ruimte voor het stellen van vragen heel belangrijk is.

Levenslessen

De dieren nemen stap voor stap afscheid van Ooievaar en zijn hierbij heel betrokken. Die betrokkenheid is ook voor kinderen van groot belang wanneer zij afscheid moeten nemen van een dierbare. Een boek vol levenslessen en handvatten voor wat belangrijk is om aandacht aan te besteden als het om afscheid en verlies gaat. En omdat kinderen zich zullen herkennen in de gevoelens, gedachten en gedrag van de dieren, zal dit boek ook een linkje kunnen leggen met hun eigen verhaal.

Gespreksstarters

Dit verhaal kan uitnodigen tot gesprek. Deze vragen kunnen je op weg helpen.

• Uil voelt zijn veren kriebelen, vandaag is een bijzondere dag? Hoe voel jij je wanneer er een bijzondere dag is? En hoe voelt dit in je lichaam?
• Hoe kun je aan de dieren merken dat ze Ooievaar missen?
• Welke vragen stellen de dieren?
• Hoe komt het dat het Uil niet lukt om precies zoals Ooievaar te vertellen?
• Ooievaar is heengegaan, hoe kun je dit ook zeggen? Hiermee breid je het woordnetwerk uit: zorg dat woorden als overleden, doodgegaan en gestorven aan bod komen.

Tips voor in de klas.

Zet een zin uit het boek als het ware in de spotlight erop en laat het gesprek ontstaan. Ruimte voor invalshoeken en achtergronden van kinderen, heel belangrijk. Ik geef een aantal suggesties:

‘We kunnen afscheid nemen’

‘In plaats van mooie verhalen uit het verre zuiden hoort iedereen zijn eigen verdriet’

‘Tegen de dood begin je niets’

Schrijfopdracht:

Schrijf je eigen ‘Er-was-eens-verhaal’. Laat de kinderen nadenken over voor wie zij een ‘Er was eens’ verhaal willen schrijven.

Olifant op het feest, Laurina de Visser & Linda Bikker

Verdriet mag er zijn en vraagt niet om oplossingen. Verdriet heeft ruimte nodig. Deze waardevolle boodschap brengt dit boek. Het zo belangrijk dat kinderen al vanaf jonge leeftijd ervaren dat verdriet er mag zijn en dat tranen niet weggestopt hoeven te worden. En hoe mooi is het dan dat je in het verhaal van Muis, Olifant en hun vrienden stapt en met ze meeleeft.

Leren over verdriet

Olifant voelt zich verdrietig en zondert zich af op de verjaardag van Muis. Verschillende dieren proberen Olifant op te vrolijken. Ze zoeken naar oplossingen zodat Olifant zich weer beter voelt. Zo brengt Kikker hem een cadeautje. Ook de anderen dieren proberen het verdriet van Olifant te laten verdwijnen. Maar Olifant voelt zich niet beter. Dan zegt Muis het volgende: ‘Praat maar met me over je tranen, Olifant.’

Olifant kan het verdriet niet langer tegenhouden en begint te huilen. Daarna is het verdriet weg en voelt Olifant dat hij weer feest wil vieren. Het verhaal biedt voor kinderen, en ook voor volwassenen trouwens, veel aanknopingspunten met het eigen leven. Een krachtige en symbolische manier om te leren over verdriet.

Elephant in the classroom

Achter in het boek staat de songtekst van The Bowery ‘Te elephant’. Het verhaal van ‘Olifant op het feest’ is hierop gebaseerd. Zoals je misschien al weet gebruik ik deze metafoor graag ook voor in de klas: soms is er duidelijk iets aanwezig, maar wordt er niet over gesproken. Dan heb je ‘the elephant in the classroom’. Dit lied kende ik nog niet en ik vind het super dat ik deze nu heb leren kennen.

Over de makers van dit boek

Je merkt dat Laurina en Linda hun door hun eigen ervaring dit verhaal met veel missie en kracht vertellen en vormgeven. Daardoor voel je de boodschap extra en dat geeft je een heel fijn boek in handen om met kinderen verdriet bespreekbaar te maken.

Een boek dat ik als kind had willen lezen en een boek dat op elke school aanwezig zou moeten zijn: niet in de kast maar in de hand van de leerkracht om voor te lezen en om met kinderen over te praten. En waarom ik dit boek een extra warm hart toedraag? Het thema van dit boek zorgt voor een perfecte basis om gouden tranen te laten glinsteren.

Tips voor in de klas:

Het verhaal van Olifant en zijn vrienden leent zich uitstekend voor gesprekken met kinderen. Ik geef hieronder een aantal gespreksstarters, verdiepingsvragen en reflectievragen. Deze starters en vragen helpen je op weg om de lijn van het verhaal duidelijk te maken en om verder te filosoferen over dit onderwerp. Niet de juiste antwoorden doen ertoe maar de ruimte en vrijheid om dit onderwerp te verkennen.

Gespreksstarters verhaal:

-Wat is er met Olifant aan de hand?

-Welke oplossingen bedenken de vrienden van Olifant?

-Hoe komt het dat de oplossingen van de vrienden niet werken?

-Wat doet Muis anders?

Verdiepingsvragen verdriet:

–Waardoor kun je je verdrietig voelen?

-Kun je verdriet meten?

-Heeft verdriet een oplossing nodig?

-Duurt verdriet altijd even lang?

-Is verdriet als je je beter voelt helemaal weg?

-Zijn alle tranen hetzelfde?

Reflectievragen:

-Voel jij je ook wel eens zoals Olifant? Wil je een voorbeeld geven?

-Herken je het gevoel van een buik vol met tranen?

-Lucht huilen op?

-Voelen alle tranen voor jou hetzelfde?  

-Hoe heb jij weleens iemand geholpen die zich verdrietig voelde?

Moederdagtips

Ik schreef dit gedicht vanuit dat wat ik om me heen zag in het onderwijs. Er zijn scholen waar de keuze wordt gemaakt om geen cadeautjes te knutselen omdat dit voor kinderen die een vader of moeder moeten missen, moeilijk en pijnlijk kan zijn. En natuurlijk is dit waar. Maar ook is dit een aanhaakmoment om erkenning te geven aan het verhaal van deze kinderen en tevens een levensles voor alle kinderen.

Er zijn ook kinderen die stilzwijgend hetzelfde maken als de kinderen uit hun klas omdat ze niet lastig willen zijn en niet op willen vallen. Iets weghouden en uit de weg nemen is beschermen op de verkeerde manier volgens mij. Wel kun je kijken naar mogelijkheden. En het allerbelangrijkste is misschien wel: vraag aan het kind waar het behoefte aan heeft.

In deze blog deel ik een aantal praktische tips waaronder het mama-ritueel en bespreek ik zes boeken die ondersteunend en erkennend kunnen zijn voor kinderen en jongeren die een moeder moeten missen.

Praktische tips

• Lamineer een tekening (dan is deze neer te leggen op de begraafplaats of herdenkingsplek).
• Schrijf een naam of herinnering op een mooie steen
• Maak een mooie vorm van strijkkralen. Ook dit kun je goed neerleggen op een herdenkingsplek, binnen of buiten).
• Een klein presentje of kaartje van de leerkracht kan voor erkenning zorgen. Niet alle kinderen vinden dit prettig: volg het kind goed en kijk naar de unieke behoeften van een kind.
• Een mama-samen-moment kan een waardevol ritueel zijn voor in de klas. Download hier het mama-samen-moment voor thuis of in de klas.

Boekentips

Overal en ergens, Pimm van Hest & Sassafras de Bruyn

Yolanda verliest haar moeder en gaat naar haar op zoek. In verbinding met de dierbaren om haar heen vindt ze uiteindelijk haar moeder. Ze vindt haar moeder in herinneringen, in anderen, in dingen, in emotie. Haar zoektocht heeft haar de mogelijkheid om stukje bij beetje het verlies van haar moeder te integreren in haar leven. Op deze manier kan ze verbinding maken met de toekomst. Yolanda ontdekt dat mama overal is.

Ik wil je nooit vergeten, Joanna Rowland & Thea Baker

Een prentenboek dat gaat over het gemis van een dierbare. Er wordt niet specifiek genoemd om wie het gaat en daardoor is dit boek passend in veel verschillende situaties. Herinneringen staan centraal en geven het meisje, de hoofdpersoon, veerkracht en troost. In het boek maakt het meisje een doos voor herinneringen. Ze gaat naar plekken toe waar ze graag kwam met diegene die ze mist en ze vraagt aan andere mensen herinneringen. Ze verzamelt allerlei dingen die haar verbinden met de persoon die ze mist en vult de doos. Het boek eindigt met een prachtige tekst.

Je zult altijd bij me zijn

Waar ik ook ben

Als ik je mis

Dan denk ik aan je

En ik zal je nooit vergeten

Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, Ineke van Essen

Wat dit boek bijzonder maakt zijn de verhalen van kinderen die een ouder verloren zijn. Het boek behandelt alle verschillende aspecten van rouw: wat is er gebeurd, wat is er veranderd, hoe voel je je, waar ga je naar toe als je dood bent, ik denk aan jou en weer naar school. Het is een boek vol afwisseling: tekeningen, tekst, informatie. Een boek om samen met een kind stukje voor stukje te lezen. En voor kinderen om in te bladeren en om herkenning te vinden. Volwassenen kunnen zich met dit boek verdiepen in de wereld en beleving van kinderen. Bijvoorbeeld de ervaring van Roeland (10 jaar):

‘Er is bij ons op school niemand die ook een vader of moeder heeft die is doodgegaan. Wel een jongetje waarvan de ouders gescheiden zijn. Die kan ook niet naar zijn vader. Van de vijfhonderd kinderen die bij ons op school zitten ben ik de enige. Ik praat er nooit over dat mijn moeder dood is.’

Ik mis mama, Rebecca Cobb

Een boek voor jonge kinderen dat door middel van heldere en korte teksten het verlies en gemis van een moeder bespreekt. Veel ruimte voor de wirwar aan gevoelens die je kunt ervaren wanneer je een dierbare verliest. De tekeningen ondersteunen deze gevoelens op een krachtige manier.

Lene op het dak van de wolken, Marieke van Riel & Irma van Osch

Een boek voor kinderen vanaf acht jaar. Lene is haar ouders verloren door een brand en woont nu samen met haar broertje bij haar tante, oom en oma. Dit boek kan heel mooi zijn om samen te lezen om dat er wordt geschreven over het vraagstuk rondom de dood. Wat is dat nu eigenlijk? En kan het dat je op een bepaalde manier toch nog contact hebt met jouw overleden dierbaren? Het dak van de wolken is plek waar volgens Lene haar ouders zijn, en waar ze hen in haar dromen af en toe ontmoet. Ook hoort ze haar ouders soms of voelt ze iets in haar lichaam, een kriebel. Haar oma begrijpt Lene.

In het boek staat ook een mooi hoofdstuk over de juf op school die een herinneringentafel gaat maken met de kinderen. De juf vertelt over het verlies van haar oma. En nodigt ook de kinderen uit hun ervaringen te delen. Lene kan vertellen over haar ouders. Dit gedeelte van het verhaal laat goed zien hoe belangrijk die erkenning op school is.

Verder zonder jou, Daan Westerink

Een boek met ervaringsverhalen van jongeren die een dierbare zijn verloren. De verschillende verhalen laten het unieke karakter van rouw zien. En het mooie vind ik dat iedere jongere aan het einde van zijn verhaal tips geeft aan school, andere jongeren en de omgeving. Dit boek helpt je om je te verplaatsen in de belevingswereld van jongeren en het kan jongeren steunen in het idee dat zij niet alleen zijn.

De rode ballon, Nadja Van Sever

Dit boek gaat over sterrenkindjes: kinderen die in de baarmoeder of net na de geboorte overlijden. Wat mooi en waardevol dat er naast prentenboeken over dit onderwerp nu ook een jeugdboek is rondom dit onderwerp. Voor kinderen vanaf acht jaar om zelf te lezen: het mooiste is in de nabijheid van of samen met een volwassene. Maar ook is dit boek zeker voor ouders, leerkrachten en coaches om te lezen. Want wow, dit boek geeft zoveel inzichten en invalshoeken en laat je het rouwproces van kinderen en ouders meebeleven.

Het verhaal

De mama van Sem heeft een baby in haar buik en hij wil zo graag dat het een broertje is. Dat vertelt hij ook aan iedereen. Maar dan blijkt het bij de controle niet goed te gaan met de baby in de buik. En het is ook nog een zusje; Sem had juist aan iedereen verteld dat hij een broertje zou krijgen. Er worden verschillende onderzoeken gedaan, maar het zusje van Sem kan niet gezond meer worden en zal dood geboren worden. Het verhaal neemt je mee in het hele proces van verheugen op een nieuw gezinslid, het slechte nieuws, hoop, afscheid nemen, het schuldgevoel van Sem om dat hij eigenlijk een broertje wilde, en verder leven.

Twee perspectieven

In het begin is het even wennen aan de wisseling van perspectief. Het verhaal begint met de baby in de buik die vertelt hoe het daar is bij mama. Daarna lees je het volgende hoofdstuk verder vanuit de belevingswereld van Sem. Zo wisselen deze twee perspectieven elkaar elk hoofdstuk af. Wat in het begin wennen is, blijkt een mooie rijke benadering van het verhaal. Bijzonder is dat je als lezer ook baby Kato, al is ze overleden, steeds beter leert kennen. En daarmee voel je gelijk de erkenning voor alle sterrenkindjes. Want ook al is ze dood, haar leven blijft een onderdeel van het gezin. Zo is de boodschap van Kato aan het einde.

‘Want wij zijn broer en zus! En wij zijn sterk en dapper voor altijd.’

Magisch denken

‘Hij zal alle karweitjes opknappen en zorgen dat mama niets hoeft te doen. Dan sterft zijn zus niet! Daar is hij zeker van.’

Alle dilemma’s en overtuigingen waar een kind tegenaan kan lopen bij zo’n groot verlies, komen aan bod. Bovenstaand citaat laat zien hoe kinderen kunnen denken. Door iets te doen hopen ze dat ze op kunnen lossen wat er aan de hand is. Kinderen kunnen nog magisch denken: ze denken bijvoorbeeld wanneer ze goed luisteren, dat het weer kan worden zoals het was. Of ‘als ik niet had gedacht dat ik eigenlijk een broertje wilde, was mijn zusje niet doodgegaan.’

Toekomst

Sem heeft toch de behoefte om op een bepaalde manier na te denken over zijn zusje in de toekomst. Hij houdt van voetballen en wilde heel graag een stoer zusje. Eerst wilde zijn ouders zijn zusje ‘Saar’ noemen. Maar Sem heeft een meisje in de klas dat Kato heet, dat vindt hij een veel stoerdere naam. Zijn ouders besluiten hun dochter Kato te noemen.

‘Hij zal een tekening maken van Kato als voetballer. Ze moet een truitje dragen met haar naam erop en schoenen met noppen.’

De rode ballon

De titel van het boek is een metafoor. Opa vertelt aan Sem dat de rode ballon het lichaam van Kato is, hij blaast de ballon op en bindt een touwtje om het uiteinde. ‘Het rubber is het lichaam van Kato. Maar binnenin zit de lucht. Die zorgt ervoor dat de ballon leuk wordt.’ Als de lucht eruit is, heb je niet veel meer aan de buitenkant. Maar de lucht is niet weg, die is overal om ons heen. Zo is het ook bij je zus. Haar lichaam is net als de ballon, een leeg omhulsel. Maar zij is hier bij ons, net als de lucht.’

Ik ben enorm onder de indruk van deze uitleg. Wat kan een rode ballon tezamen met de uitleg uit het boek een mooie opening zijn voor een les over ‘de dood’(zie tips voor de leerkracht onder aan deze blog).

Rouwhoekje (=koesterhoekje) in de klas

Natuurlijk lees ik dit boek met de bril van rouw- en verliesbegeleider voor het onderwijs. En wanneer de meester een hoekje heeft gemaakt in de klas, is dit schrikken voor Sem. Wilde hij dit wel? Er is niets aan hem gevraagd en hij heeft geen beslissing kunnen nemen over dit hoekje in de klas.

Belangrijk dat dit ter sprake komt in het boek. Want daaruit komt de behoefte van kinderen om op een of andere manier eigenaarschap over de situatie te voelen, duidelijk naar voren. Goed bedoeld van de meester, maar zoveel krachtiger als er aan Sem gevraagd wordt wat hij wil. Kinderen kunnen heel goed aangeven wat ze willen.

Eerlijk en open

Het verhaal laat voor kinderen veel ruimte over om na te denken en te filosoferen waar iemand ‘is’ na de dood. En ook is er duidelijke taal, soms met humor, die kinderen in eerlijkheid vertelt hoe dingen gaan; in het ziekenhuis, tijdens de begrafenis, in de rouwgroep, op school en bij de psycholoog.

Belangrijke organisaties en jaarmomenten

Verschillende organisaties die zich inzetten voor ondersteuning na het verlies van een sterrenkindje komen voorbij in het verhaal. Dit maakt het actueel en informatief. En verschillende belangrijke jaarmomenten zijn een rode draad in het verhaal: hoe ga je om met een jaardag van iemand die is overleden? En hoe ervaar je Kerstmis en Oud en Nieuw?

Veel herkenning

Tijdens het lezen vond ik veel herkenningspunten. Soms bracht het me terug in de tijd en voelde ik weer heel goed wat ons gezin meemaakte toen mijn broertje plotseling overleed. En zo’n herkenningspunt zorgt voor een glinstering in mijn gouden traan: aandacht voor herinneringen en het gevoel dat je niet alleen bent. Dat maakt dit boek compleet, alle invalshoeken zijn aanwezig.

Tips voor leerkrachten

-Lees het boek eerst zelf en schrijf de zinnen die jou raken op met daarachter de nummers van de bladzijden.

-Wanneer je de opgeschreven zinnen bekijkt, kun je soms een thema of rode draad herkennen.

-Aan welke gebeurtenissen in jouw eigen leven linken de passages die je het meeste raken?

-Voor welke kinderen in jouw klas kan dit boek connectie hebben met hun eigen levensverhaal?

-Welke vragen kunnen kinderen stellen na het lezen van dit boek? Brainstorm deze even onder elkaar op een blaadje of in een word-document.

-Welke zinnen kun je gebruiken om met kinderen een open gesprek aan te gaan over rouw en verlies?

– Wil je het boek gaan voorlezen dan kun je als intro eerst een rode ballon meenemen en uitleggen wat opa vertelt aan Sem. Dit is een mooie beeldende uitleg waar ieder kind over na kan denken en zijn mening en levenservaring aan kan koppelen. Houdt ook rekening met religie en verschillende zingevende verhalen die kinderen van huis uit meekrijgen.

Organisaties die genoemd worden:

Het Berrefonds

VZW Boven de Wolken

Met Lege Handen

´Ik geef je mijn hart’, van Pimm van Hest & Sassafras De Bruyn

Een boek dat op deze Valentijnsdag absoluut een hartje mag krijgen. Een prachtig troostend en verbindend sprookje. Je kunt het lezen, je verwonderen en je hart verwarmen met de mooie teksten en prachtige illustraties met snijwerk. Ik heb enkele zinnen uitgelicht omdat ze met hun symbooltaal raken en een klein kunstwerkje op zich zijn.

‘In dit kistje zit alles wat je nodig hebt.’

Yuto krijgt van een meneer in een winkel een kistje. ‘In dit kistje zit alles wat je nodig hebt,’ zegt de man. Yuto neemt het kistje mee, maar het gaat niet open. Er gaat een tijd voorbij en dan vlak voor zijn zevende verjaardag droomt Yuto over de man. Dan weet Yuto dat dit zijn cadeau is voor zijn zevende verjaardag. Hij doet het kistje open en ziet daar een pit in de vorm van een hart.

‘Soms is er meer dan we met onze eigen ogen kunnen zien.’

Yuto stopt de pit in een pot en de eerste tijd is er nog niets te zien. De boodschap van zijn moeder is: ‘Heb geduld. Soms is er meer dan we met onze ogen kunnen zien.’ Een hele waardevolle levensles. En dan in de nacht voor zijn achtste verjaardag droomt Yuto weer over de man. De volgende dag is er een begin van een boompje; het begin van iets groots.

‘Zoek een plek waar er ruimte is om te groeien. En waar je hart een sprongetje maakt.’

Wanneer de boom steeds groter wordt, zoekt Yuto een plek uit waar de boom verder kan groeien. Zijn moeder zegt hem te kiezen voor een plek waar zijn hart een sprongetje maakt: dit wordt een plek boven op de heuvel.

‘Wie liefde geeft, kan alles laten groeien.’

Yuto gaf de boom water en liefde: en zo groeide de boom uit tot een krachtige en indrukwekkende boom. De boom als synoniem voor het leven: want altijd was de boom daar: bij verdriet en blijdschap, bij woede of angst. En het leven wordt weer doorgegeven aan de volgende generatie.

‘Kijk en luister met je hart. We zijn nooit alleen. Nooit.’

Yuto ontmoet zijn vrouw bij de boom. Ze vraagt aan Yuto waarom hij daar alleen zit bij de boom. Hij geeft nooit alleen te zijn. Doot het bladerdek heen kijken we naar het leven van Yuto. Hij wordt ouder en wanneer zijn vrouw overlijdt, neemt hij afscheid van haar bij de boom. Na een tijd ziet hij een rood hart aan de boom verschijnen. Deze valt in zijn schoot en hij stopt het hartje in een kistje. Yuto geeft het kistje weer door aan een jongetje dat hij ontmoet bij de boom. 

Levenslessen met ruimte voor eigen symboliek

Dit is een boek waar je over kunt nadenken, waar je jouw eigen levenssymboliek in kan vinden. Heel knap gemaakt. Letterlijk hartverwarmend en voor alle leeftijden. Naar aanleiding van het verhaal heb ik een aantal hartenvragen geformuleerd.

Hartenvragen na het lezen van het boek:

Op welke plek maakt jouw hart een sprongetje?

Hoe kun je voelen dat je hart een sprongetje maakt?

Welke zin uit het boek wil jij in een hartje stoppen?

Wie in de omgeving is jouw boom?

Wat kun je allemaal voelen in je hart?

Hoe kun je kijken en luisteren met je hart?

Aan wie zou jij het kistje willen geven?

Wat zou jij in het kistje willen stoppen?