Ieder jaar heb ik meerdere keren een begrafenis op het schoolplein van een vlieg, tor of vogeltje. Bovendien komt in menig kringgesprek het gemis van huisdieren ter sprake. Daarbij vormt de dierenwereld een onuitputtelijke bron van informatie. Kinderen willen nog meer weten, onderzoeken en onthouden over de dieren die zij zo interessant vinden. Er is altijd meer te ontdekken. Deze dierenwereld legt in dit boek een mooie verbinding met meer leren over de dood en hoe dit tegelijkertijd juist een onderdeel is van het leven. Ik juich een boek wat volledig gewijd is aan dode dieren dan ook zeer toe. Dit lijkt me een welkome aanvulling voor de schoolbibliotheek. In deze blog zal ik een beschrijving geven van dit boek en een aantal onderwerpen en weetjes uitlichten.

‘Uiteindelijk zijn we allemaal onderdeel van de kringloop van het leven. En de dood.‘

Indeling

Een verscheidenheid aan deelonderwerpen vormt een mooie kapstok om de dood bij dieren te bespreken. En wanneer je langs de verschillende onderwerpen gaat, ontdek je heel veel verschillende dieren: van sommige had ik nog nooit gehoord. Het boek start met het plaatsen van dierendood door te benoemen dat de dood in de dierenwereld heel normaal en natuurlijk is. Immers, elk dier is voedsel voor een ander. Uitleg over het ecosysteem benadrukt dit.

Deelonderwerpen

Roof- en prooidieren, kannibalisme, verdediging, transformatie, oplichters, opoffering, emoties, uitsterving, onnatuurlijke dood, na de dood en de dodelijkste dieren voor mensen: dit zijn een aantal deelonderwerpen die aan bod komen. En per hoofdstuk is er zoveel nieuws te ontdekken in woord en beeld. De illustraties zijn realistisch en eerlijk en laten bijvoorbeeld zien hoe aaseters te werk gaan.

Leven na de dood

Leven na de dood wordt behandeld in het hoofdstuk over transformatie. Daar leren we dat er twee soort transformaties zijn: een onvolledige en volledige. Van een onvolledige transformatie is sprake als er iets bij komt of iets afgaat van het lichaam. Denk bijvoorbeeld aan kikkervisjes die longen krijgen in plaats van kieuwen omdat ze op het land moeten kunnen overleven. Bij de vlinder, in het boek de meesterillusionist genoemd, is er sprake van een volledige transformatie. Elk jaar weer een welkom onderwerp in mijn kleuterklas. Want hoe zit dit nu precies? De illustratie die hoort bij dit onderwerp is mooi ook in de onderbouw te laten zien.

Emoties

Dit onderdeel van het boek is interessant voor alle kinderen maar kan ook zeker een verbindend element zijn voor kinderen die zelf persoonlijk verlies meemaken. Niet voor niets vertrekken veel boeken over afscheid, rouw en verlies vanuit de dierenwereld. Vaak gaat het dan om een fantasieverhaal waarin dieren verlies meemaken. Er zijn dan herkenbare elementen toegevoegd, waardoor vanuit een veilige verbinding een connectie kan worden gemaakt met de eigen ervaringen. In dit hoofdstuk wordt rouw benoemd en leren we dat dieren in de echte dierenwereld een aantal emoties laten zien in hun gedrag. Zo leren we dat olifanten waken bij hun overleden familielid en walvissen zorgzaam zijn voor hun jongen over de grenzen van leven en dood heen. Zo vormen deze voorbeelden van dierenverdriet een bijzonder stukje educatie om rouw  bespreekbaar te maken.

‘Wilde olifanten staan vaak stil bij hun overleden familielid, komen regelmatig nog terug naar het dode dier en lijken erover te waken.‘

Eerlijk

Ook de invloed van de mens op het leven en welzijn van dieren komt aan bod. Denk aan de plastic soep, de vleesindustrie en de intensieve visserij. Onderwerpen die ook zeker te maken hebben met het leven en de dood van dieren. Met oudere kinderen kun je hier al interessante gesprekken over voeren. Ook kan ik me voorstellen dat je dit boek erbij pakt, wanneer het bijvoorbeeld in het Jeugdjournaal gaat over één van deze items.

Na de dood

Hier wordt beschreven dat mensen houden van kijken naar dieren. Ook als ze dood zijn. Er zijn verschillende manieren om dieren te conserveren. Ook wordt het opzetten van dieren, taxidermie, uiteengezet. Zo leren we dat mensen die al sinds de achttiende eeuw doen.  Ook mensen die heel erg van hun huisdieren houden, kunnen hun geliefde dier laten opzetten. Zo staat het voorbeeld van buldog Bommel van de familie Meiland hierbij afgebeeld. Sommige kinderen zullen dit misschien herkennen uit de televisieserie.

Leren over de dood

Stern Nijland is het gelukt om in dit boek eerlijke informatie over de dood bij dieren en ontelbaar veel weetjes te combineren tot een interessant naslagwerk: voor kinderen én volwassenen. Praten en leren over de dood bij dieren vanuit allerlei invalshoeken draagt bij aan het meer integreren van dit onderwerp in het alledaagse schoolleven.

Tips voor in de klas

• Verdieping. Ik kan me voorstellen dat je dit boek er regelmatig bij pakt (handig dus als het in jouw boekenkast staat) om een onderwerp wat aan bod komt, te verdiepen of meer duidelijk te maken.
• Weetjes-ontdekkingen. De fascinatie voor de dierenwereld kan voor een kind een ware ontdekkingstocht zijn. De invalshoeken van dit boeken kunnen een mooie kapstok zijn voor nieuwe weetjes-ontdekkingen. Laat kinderen de tien meest interessante weetjes op een weetjesblad schrijven.
• Starter. Wil je rouw en verdriet bespreekbaar maken? Gebruik dan bijvoorbeeld ‘olifanten emoties’ of ‘walvissenverdriet’ als starter voor een gesprek over rouw.

Kinderen haakjes geven om iets te vertellen over hun eigen leven: aanhaakmomenten creëren. Dit het liefst meerdere malen per schooljaar: als een soort rode draad die door het hele schoolleven heen loopt. Als leerkracht kun je letterlijk zeggen dat ze altijd bij je kunnen komen om iets te vertellen. Zeker belangrijk en goed. Tegelijkertijd is het mooi en waardevol als we deze boodschap in meerdere dimensies meegeven. Bijvoorbeeld door een verhaal waarin we meeleven met de dieren. Dit schept een warme en veilige omgeving voor kinderen om te vertellen over eigen ervaringen en ingrijpende levensgebeurtenissen. En daar draagt dit boek aan bij!

Het verhaal

In dit verhaal maken we kennis met Doris en het leven in de omgeving van het bos: boven en onder de grond. Op de kleurrijke illustraties is van alles te ontdekken. Samen met de andere dieren speelt Doris graag een potje dennenbal. Tijdens het voorlezen merkte ik dat juist dit al een mooie eerste link is met het alledaagse leven van veel kinderen: een potje voetbal op het schoolplein of op de voetbalclub. Zo zorgt dit verhaal voor een veilige afstand met tegelijkertijd een sterke transfer naar het eigen leven.

Gevoelens

Doris laat de kinderen meeleven met het gevoel van soms niets meer kunnen doen. Boos zijn op jezelf omdat je niet kunt vertellen waar je mee zit. Of herinnerd worden aan iets naars. Iets waar je eigenlijk niet meer aan wilt denken. Eigenlijk wil Doris heel hard wegrennen, maar het lijkt of zijn pootjes vastgeplakt zitten. De koppeling van gedachten, gevoel en lichaam is zo waardevol. Om meer over te leren en om te weten dat dit er ook bij kan horen. De illustraties benadrukken op krachtige wijze de gevoelens van Doris. Dit geeft je de mogelijkheid om aan de hand van de beelden tijdens het voorlezen van het verhaal, of nadien, hierop in te zoomen.

Gerichte vraag

‘Heb je soms iets naars meegemaakt?’ In het verhaal wordt deze vraag gesteld door een grote vogel. Het mooie is dat deze vraag het contact met Doris open legt. Woorden die eerst verstopt lijken maar dan steeds meer tot uiting komen. In het verhaal wordt dit gekoppeld aan een gevoel van opluchting. Het lampje in de illustratie benadrukt het lichter worden.

‘Heb je soms iets naar meegemaakt?’

Alleen?

‘Je moet het zelf doen, maar je hoeft het niet alleen te doen.’

Bovenstaande zin is een veelgebruikte uitspraak als het gaat om rouw, verlies en trauma. En dit boek geeft door middel van dit verhaal, deze belangrijke boodschap mee. De dieren gaan met Doris mee wanneer hij de dennenbal uit de donkere tunnel wil pakken. Mooi om tijdens het lezen met de kinderen te benadrukken dat Doris niet alleen is, al kan het wel zo voelen soms.

Veilige verbinding

Dit boek zorgt in de handen van ouders, leerkrachten, begeleiders, vertrouwenspersonen en andere ondersteunende mensen voor een veilige verbinding om kinderen te laten vertellen over iets dat ze hebben meegemaakt. De laatste vraag van het boek legt het contact open om kinderen kunnen met allerlei persoonlijke ervaringen te laten aanhaken. Het verhaal sluit af met een mooi beeld van de dieren samen, in het stralende licht van de lantaarn die de grote vogel vastheeft. Een beeld om soms even terug te pakken. Dat wij als volwassenen in de levens van kinderen als de grote vogel mogen zijn die kinderen in het licht zet met hun hele verhaal!

‘En jij? Wil jij iets vertellen?’

Tips voor in de klas

De makers van dit boek hebben een mooie handreiking geschreven die je kunt raadplegen wanneer je dit boek wil voorlezen. Deze kun je vinden op de website www.ikwiljeietsvertellen.nl Ook dacht ik nog aan de volgende tips voor op school.

• Lezen in de grote groep. Heel goed om voor te lezen aan de grote groep. Mooi om dan al een beetje te observeren wat er gebeurt bij de kinderen. En werk je met een gouden-tranen-brainstorm? Dan weet je al wie je extra in de gaten hebt tijdens het voorlezen.
• Vaste waarde. Dit boek kan een vaste waarde worden in de groep bijvoorbeeld omdat het door het schooljaar heen meerdere keren naar voren komt. Herhaling in grote of kleine kring kan deze vaste waarde zijn. Bovendien kun je het boek op een vaste plek neerleggen waardoor kinderen het zelfstandig kunnen pakken als ze er behoefte aan hebben. Spreek bijvoorbeeld met de kinderen af dat ze het boek aan jou kunnen geven als ze behoefte hebben aan een momentje om iets rustig te kunnen vertellen.
• Ik wil je iets vertellen – briefjes. Zorg voor een communicatie-pot of doos waar kinderen speciale briefjes in kunnen doen. Eventueel zorg je voor herkenbaarheid met een plaatje van Doris op de briefjes. Maak eventueel de grote vogel op de pot/doos waar kinderen de briefjes in kunnen doen. Zo zorg je voor een verlengde werkvorm die het hele schooljaar door kan werken. Denk hierbij ook aan de werkvorm #ikzouwillendatmijnleerkrachtwist.
• Afbeelding centraal. Ik kan me voorstellen dat je aan de hand van een specifieke afbeelding dieper met een kind of groep kinderen in gesprek komt.
• Berichtjes voor Doris. De kinderen kunnen lieve berichtjes aan Doris schrijven na afloop van het verhaal. En deze berichtjes zijn dan soms ook berichtjes voor zichzelf. Maak eventueel een groepswerk van de verschillende berichtjes. Wanneer je met jongere kinderen werkt kunnen dit ook tekeningen zijn.
• Luisterleerkracht. Zelf ben ik vertrouwenspersoon op school, ook voor kinderen. Volgend jaar maakt dit boek deel uit van mijn introductierondje in de klassen. Ook kunnen leerkrachten dit boek voorlezen en benoemen dat er ook een andere plek is op school om iets te vertellen. Een mooi onderdeel van met een team zorgdragen voor alle kinderen en de ingrijpende gebeurtenissen die ze met zich meedragen.

Dit prachtige prentenboek laat in beeld en woord een diepe indruk achter. Een verhaal waar je nog even over nadenkt en een diepere betekenis in vindt. Iedere keer weer. Het verhaal van Stilla de Sterrenmaker zet de verbeelding aan en benadrukt de verbinding met dierbaren die overleden zijn. Bovendien kan eenieder een diepere boodschap uit dit boek halen. Zeker een prachtige opdracht voor oudere kinderen om over na te denken. In dit boek wordt sterrensymboliek op een krachtige en verbindende wijze neergezet.

We maken kennis met Stilla de Sterrenmaker die boven op de berg woont. Zij helpt om herinneringen een plek te geven. Dat weet iedereen, vertelt het verhaal. Mooi om met kinderen na te denken over de naam van Stilla. Zouden ze kunnen bedenken waarom ze zo heet?  Wanneer je het vermoeden hebt dat kinderen in een ontwikkelingsfase zitten die vraagt om duiding over Stilla en haar beroep, bijvoorbeeld wanneer ze thuis hebben gehoord over dat je een ster wordt als je dood gaat, plaats Stilla de Sterrenmaker dan in het perspectief van een mooi verhaal en benadruk de waarde van ‘denken aan lieve mensen’.

Dozen met herinneringen

Verschillende mensen komen een doos met herinneringen naar boven brengen. Op de doos staat een naam. En hoewel Stilla het gesprek met de mensen aan probeert te gaan, lukt het niet om herinneringen te delen. De lichaamstaal van de mensen en de emoties op de gezichten kunnen een mooie starter zijn voor een gesprek over hoe het zou kunnen komen dat de mensen zonder iets te zeggen weer weg gaan. Is er misschien geen ruimte voor woorden? Herkennen kinderen dit: bijvoorbeeld wanneer ze zelf verdrietig zijn?

Lichtjes

Vol zorgvuldigheid en met aandacht pakt Stilla alle dozen uit. Ze vindt in iedere doos wel een lichtje. Ze wrijft deze op en brengt het lichtje naar boven: elke nacht weer. Deze mooie symboliek is hartverwarmend en kan aangevuld en verrijkt worden met de eigen betekenis die gegeven wordt aan de dood: vanuit religie, cultuur of familieverhalen.

Symboliek

Je hebt met dit boek echt iets in handen: in symboliek en in formaat. Ik houd ervan als een boek ook echt aanwezig is en mooi zichtbaar is voor de kinderen in de kring. Dit boek is vormgegeven in een perfecte formaat om kinderen mee te nemen in de beeldenwereld van dit boek.  De illustraties zijn zo sfeervol en vol prachtige kleuren. Echt een verrijking voor het verhaal van Stilla. Evenals de verhaallijn van Filo. Dit onderdeel van het leven van Stilla kan voor kinderen een mooi aanhaakmoment te zijn om zelf ook iets te delen over een dier waar ze veel van houden of van hebben gehouden.

Diepere betekenis

Het is prachtig om met kinderen na te denken over de dieperliggende boodschap van dit verhaal. Welke wijze Gouden Levensles haal je eruit? Wanneer je dit verhaal aan jongere kinderen voorleest kun je uiteraard zelf een betekenis delen. Ik denk dat Stilla de Sterrenmaker ons leert dat we altijd stil mogen staan bij de mensen die we missen. Dat we met rust en aandacht herinneringen kunnen delen en dat iemand voor altijd bij ons hoort. Ook al is die persoon niet meer hier. En zo kan eenieder die dit boek leest een nachtlampje vinden dat gouden tranen laat glinsteren in het donker.

Tips voor in de klas

• Als ik naar de sterren kijk denk ik aan….. Laat kinderen die dit willen deze zin uitspreken en aanvullen. Dit kan een onderdeel zijn van een ritueel.
• Doos met herinneringen. Welke herinnerdingen zou jij in een herinneringendoos willen stoppen?
• Afscheid. Stilla vertelt aan Filo over de mensen die ze ontmoette en die afscheid namen van een dierbare. Van wie of wat heb jij al eens afscheid moeten nemen?

Een verhaal over verlies én verder leven. Prachtig bekrachtigd door kleurgebruik en open zinnen die ruimte laten voor eigen overdenkingen. Een verhaal dat afscheid nemen en het verder leven met gemis, centraal stelt. Emoties worden verbeeld door lichaamstaal, kleur en weersomstandigheden.  Soms lijken woorden er niet te zijn of zijn ze op. Een mooie levensles voor kinderen: zij zullen wellicht herkennen dat er soms even geen woorden zijn.  Én dat je altijd nog woorden mag zeggen tegen diegene die je mist als je de woorden wel kunt vinden.

Ik wil je iets zeggen‘

Stilleven van waardevolle spullen

Het lijkt alsof oma er niet meer is. Ze is oud en moe. En het kleine vosje zou zoveel willen zeggen, maar krijgt niets gezegd. Geen woord. De herkenbare spullen van oma staan prachtig geïllustreerd op de volgende bladzijde. Deze spullen laten ook de lezer zich meer verbinden met oma. Dan hoort vosje dat oma er niet meer is. Laat de kinderen reageren met wat ze denken. Wat is er met oma gebeurd? Ook kun je als voorlezer aanvullen met concrete taal en vertellen dat je denkt dat oma dood is gegaan.

‘Ik kreeg niets gezegd.

Geen woord.‘

Onvergetelijke herinneringen

Dan komt er meer licht en kleur in de illustraties. En zo reis je als lezer met vosje mee naar vroeger. Je ziet de mooie dingen ze samen beleefd hebben.  Het plezier straalt van de zachte tekeningen af. Tijdens of na het voorlezen van dit prentenboek kan het heel mooi zijn om samen met de kinderen in jouw klas te herinneren. Welke herinneringen komen er bij hun naar boven?

‘Ik denk terug aan vroeger.

Hoeveel plezier we maakten. ‘ 

Zoektocht 

Dit verhaal verbeeldt een zoektocht naar woorden. Soms zijn woorden er even niet. En soms zijn ze juist dichterbij dan je denkt. Het gaat niet om groots en meeslepend, het gaat om de kracht van voelen en altijd nog mogen zeggen wat je wilt. Dat is waar voor mij de kracht van dit boek zit. Kinderen opvoeden met de  Gouden levensles dat een band altijd blijft bestaan: over de grenzen van leven en dood heen. En ja, dan kun je ook altijd nog woorden hebben voor iemand die overleden is. De kleine vos schrijft alsnog een brief met een mooie korte zin die begint met ik. Want je mag altijd nog zeggen, wat je nog wilde zeggen. In jouw eigen woorden.

‘Ik zie je graag’

Tips voor in de klas

• Waardevolle spullen. In het verhaal zien we een aantal spullen die heel erg bij oma passen. Denk aan iemand die je lief vindt, welke spullen passen echt bij die persoon?  Teken deze spullen op een wit a4. Dit kunnen ook spullen zijn van iemand die is overleden.
• Laatste afbeelding. De laatste afbeelding van dit boek, is zonder woorden. Zet dit beeld centraal en laat kinderen er zelf één of twee zinnen bij bedenken. Wat zou een passende tekst zijn bij dit beeld?
• Wat ik je nog wilde zeggen. Het is de titel van het boek. Is er iets wat kinderen nog aan iemand willen zeggen? Hebben er kinderen in de klas een Rouwpaspoort, dan kunnen deze woorden bij de ‘Ik denk aan je’ pagina’s weergeven. Laat de kinderen de zinnen die ze nog willen zeggen beginnen met ík’.
• Herinneren. Het verhaal kan een prachtige starter zijn voor samen herinneren. Ruimte voor dierbare en avontuurlijke herinneringen van kinderen.

De titel van dit boek sprak me enorm aan. Lieve woorden, die zijn ook zo belangrijk wanneer je iemand moet missen. In rituelen spreek ik vaak van symbooltaal: woorden en zinnen met een diepere betekenis en van speciale waarde voor de persoon die ze koestert, bewaart, hardop uitspreekt en herinnert. Zo vaak als je wil. En dit boek laat zien dat je deze woorden met de krachtige symboliek van het Lieve Woorden Doosje, kunt bewaren in je hart. Deze symboliek wil je als leerkracht tot je beschikking hebben. En daarom een uitgebreide beschrijving van dit prachtige boek. Met ook woorden van de schrijfster zelf.

Veerkracht

Ik schreef Wendy een mail en ze stuurde me een exemplaar op. In het voorwoord beschrijft Wendy hoe het verhaal is ontstaan. Vanuit een situatie in haar klas die om een symbolische interventie vroeg. Steun voor een kind, een sprankje veerkracht in de vorm van lieve woorden die je altijd bij je wilt houden. Een krachtige ondersteuning voor een kind dat verdriet ervaart. Zij, als bedenker van dit krachtige beeld, kan natuurlijk als de beste uitleggen wat de waarde van het lieve woorden doosje is bij rouw en verlies. Zo zegt Wendy:

‘Het Lieve Woorden Doosje is een fijn verhaal om op een creatieve, symbolische manier te praten en delen over rouw, ook al gaat het boek daar niet uitgesproken over. Het gaat over ‘liefde’, dat liefde er altijd is, in je hart. En je die liefde altijd kunt voelen, als je hand op je hart legt en verdrietig mag zijn… dan komen de ‘lieve woorden en mooie herinneringen’ vanzelf weer terug. Kinderen ontdekken met het verhaal hun eigen ‘doosje in hun hart’, waar ze alles kunnen bewaren waar ze blij van worden… en waar de liefde er altijd is om je te koesteren.

Een van de eerste reacties die ik kreeg op het boek staat zelfs op de achterkant van de omslag en gaat dus over een kind van 5 dat via zijn ‘lieve woorden doosje’ contact heeft met zijn overleden opa. Hij schreef samen met mama briefjes, stopte die in zijn doosje (van hout, zelf mooi gemaakt) en dan ‘krijg ik lieve woordjes terug’. Een hele bijzondere ervaring en zo troostend voor hem!‘

Het verhaal

We maken kennis met Tom: hij weet nog niet dat hij een heel speciaal doosje in zijn hart heeft. De emoties die Tom voelt, spelen direct een belangrijke rol. Hij probeert zijn verdriet te verbergen. Dan ontmoet hij een meisje, Jasja, en zij ziet zijn verdriet. Samen gaan ze op weg naar zijn kasteel. En Jasja heeft lieve woorden voor Tom. Hij wil deze woorden bewaren en daar doet hij erg zijn best voor.

‘Ik wil een doosje!’roept Tom naar de maan.

‘Ik wil een doosje in mijn hart!’

Terugstromen

Elke keer wanneer Tom verdriet voelt, legt hij zijn hand op hart. Zijn hart begint te gloeien en de woorden stromen terug. Ik denk dat kinderen die heel goed kunnen begrijpen. Terugstromen, opnieuw voelen. Een rustmoment dat je kinderen mee kunt geven en waar je op bepaalde momenten in het drukke dagelijkse schoolleven naar kunt refereren en wat je kleine momentjes toe kunt passen. Zo vormt het Lieve Woorden Doosje een krachtig doe-element dat je toevoegt aan het collectieve geheugen van de klas. En de illustratie die die bij dit onderdeel van het verhaal staat, omlijst dit prachtig.

Oneindige voorraad

Tom leert Jasja over het doosje in je hart en vertelt haar dat er altijd genoeg liefde is. Wanneer kinderen verlies meemaken, is het fijn om deze oneindige voorraad van lieve woorden te leren kennen: een soort veilige basis in tijden waarin alles voorgoed verandert. De illustraties ondersteunen op fijne wijze het verhaal over verbinding en veerkracht. De kracht in jezelf vinden en oog hebben voor de ander. Ook spreekt het me aan dat de afbeeldingen zoveel rust uitstralen. Absoluut een meerwaarde wanneer je met een kind of groep kinderen dit boek leest.

Praktisch handvat

Het Lieve woordendoosje vormt een praktisch handvat die je in allerlei situaties kunt toepassen. Tom ervaart het Lieve woorden doosje in het verhaal als een ontdekking. En zo ben ik echt superblij dat ik dit boek heb ontdekt en dat Wendy het me toestuurde. Na het lezen kreeg ik direct zin om met de kinderen in de klas hiermee aan de slag te gaan. Dat staat voor de komende tijd absoluut op de planning. Dit boek verdient het om aanwezig te zijn in elke klas (onder- midden- en bovenbouw), zodat je deze krachtige symboliek altijd tot je beschikking heb. Heel waardevol, want lieve woorden kunnen gouden tranen laten glinsteren!

Tips voor in de klas

Wendy beschrijft zelf aan het einde van haar boek een aantal hele fijne tips. Bekijk deze zeker, want het zijn stuk voor stuk hele fijne tips om in de klas toe te passen. Hieronder geef ik nog een aantal mogelijkheden voor in de klas.

• Lieve woorden in de klas. Kies een iets groter doosje en laat ieder kind hier een versiering op plakken. In een kringgesprek kun je lieve woorden verzamelen. Laat kinderen bijvoorbeeld eerst lieve woorden voor zichzelf opschrijven en daarna voor iemand anders. Dit doosje kan ook een plek krijgen in een schrijfhoek waarna kinderen op basis van eigen keuze en behoefte nog meer lieve woorden verzamelen.
• Herinnerplek. Wanneer je een herinnerplek in de klas hebt, bijvoorbeeld omdat iemand is overleden, kan het boek hier een mooie plek krijgen. Laat een kind een illustratie uit het boek uitkiezen en zet deze open neer. Een mooi versierd doosje en gekleurde briefjes met mooie pennen kunnen hier een plek krijgen. Zodat kinderen op de herinnerplek iets kunnen doen wanneer ze denken aan iemand die ze missen.

Als je een warm en liefdevol verhaal wilt lezen: kies dan zeker dit boekenpareltje! Geschikt voor kinderen vanaf negen jaar. Prikkelend, eigenzinnig en spitsvondig . Het verhaal legt linkjes met onderwerpen die gaan over het hele leven. En misschien vind ik wel de allerbelangrijkste boodschap van dit boek je ook kinderen ten aanzien van deze ´zwaardere onderwerpen´ echt heel serieus kunt nemen. Deze boodschap zit vooral in de gesprekken tussen opa en Sjuul die luchtig en tegelijkertijd filosofisch en diepgaand zijn.

Logeerpartij

Sjuul gaat bij haar opa logeren omdat mama voor oma moet zorgen in Duitsland. Opa is een gelovig man en zingt in het koor van de kerk. De gedetailleerde beschrijving van de kerk spreekt me in het bijzonder aan. Ik herken het uit mijn eigen jeugd. In de gesprekken met opa vormen de tien geboden een terugkerend onderwerp om te onderzoeken. Deze leefregels hangen bij hem boven de trap. Sjuul neemt de tekst in haar op, denkt er over na en koppelt ze aan dat was ze in haar eigen leven meemaakt.

Missen

Er zijn verschillende verhaallijnen die gaan over missen en afscheid nemen. Deze lijnen verbinden elkaar op een bijzondere manier. Opa mist zijn vrouw die onlangs is overleden, het jongetje in de kerk mist zijn vader die overleed door zelfdoding en Sjuul mist haar moeder omdat ze nu niet dichtbij is. Ik vind het geweldig dat deze diverse dimensies van missen elkaar vinden in dit verhaal. Het is allemaal belangrijk en tegelijkertijd zullen de kinderen die dit boek lezen of aan wie dit boek wordt voorgelezen een bepaalde dimensie zeker herkennen. Op deze manier kan het voorlezen van dit boek zorgen voor een aanhaakmoment.

‘Hoe doe je dat, opa? Doorleven als iemand doodgaat van wie je houdt?‘

Opa is lang stil.

Hij denkt na.

‘Ik weet het niet Sjuul, ik doe maar wat,’ zegt hij dan.

De papa van Hugo

Hartverwarmend en eerlijk is het hoofdstuk waarin opa aan Sjuul vertelt hoe de papa van Hugo is overleden. De schrijfster geeft op een prachtige wijze taal aan een onderwerp waarvan we vaak niet weten hoe we dit moeten bespreken, en al helemaal niet met kinderen. Misschien weet je dat er kinderen in jouw klas zitten die hier een ervaring mee hebben. Je kunt hen extra volgen om te kijken hoe zit gedeelte beleven en wat ze mogelijk willen delen.

Bidden

Een ander terugkerend element in dit verhaal is bidden. Ondanks dat Sjuul hier in het begin een beertje onwennig mee is, probeert ze het. Er zit een flinke dosis humor in de gebedjes die Sjuul richt aan ‘Lieve god van opa’.  Het creatieve denken en bidden van Sjuul zal veel kinderen aanspreken.

Sterrensymboliek

Het sluitstuk van het verhaal wordt kracht bij gezet door een prachtig staaltje sterrensymboliek. Zonder invulling en stellingen, met ruimte voor symbolisch denken, troost en aandacht voor afterlife (= wat er na de dood is).  Zo lees ik het liefste over sterren en denken aan mensen die we missen.  Uiteindelijk vormen ook de tien geboden een prachtige afsluiter van dit verhaal. Het zorgde er in ieder geval voor dat ik met een lach dit boek sloot.

‘Wat mij troost geeft zijn de sterren aan de hemel. Ik weet dat ze te maken hebben met planeten en zonnestelsels enzo. Maar ik vind het fijn om voor te stellen dat elke ster een lieve dode is.’

Zonder leeftijdslimiet

Al teruglezend vraag ik me af of ik in woorden uit kan drukken, wat ik zo speciaal vind aan dit boek. Ik denk dat het de combi is van allerlei onderwerpen die langskomen en de werkwoorden die centraal staan in het gedag van opa en Sjuul. Hun houding benadrukt dat je vragen mag stellen, dat je je mag verwonderen, dat je iets nieuws mag proberen en dat je hulp mag vragen. Opa als Sjuul laten ons zien dat je leert voor en over het leven: zonder leeftijdslimiet!

Tips voor in de klas

Via lemniscaat kun je een document downloaden met mooie tips bij dit boek. Zelf dacht onderstaande tips.

• Een elfje schrijven. Sjuul houdt van het schrijven van elfjes. Een mooie manier om terug te kijken op dit verhaal. Laat de kinderen een elfje schrijven over dit boek.
• De tien geboden. Laat de kinderen net als Sjuul hun eigen tien geboden aanpassen.
• Sterrensymboliek. Als ik naar de sterren kijk denk  ik aan….. Laat de kinderen die willen deze zin zeggen en aanvullen. Op deze manier geef je ruimte aan herinneren en herdenken in de klas.

Door de jaren heen heb ik al meerdere dilemma’s gehoord van leerkrachten. Zo begrijpelijk wanneer we ons beseffen dat deze onderwerpen gedurende heel veel jaren maatschappij breed maar naar de achtergrond werden geplaatst. Stap voor stap ervaren we dat deze onderwerpen ook op school thuishoren en dat we in elke klas op één of andere manier wel te maken krijgen met verlies. We zien er steeds meer de waarde van in en zoeken naar manieren om ook deze onderwerpen een onderdeel van het schoolleven te laten zijn.

Waarom ik deze dilemma’s deel? Om te normaliseren dat de vragen die jij jezelf stelt erbij mogen horen. Het is niet vreemd of gek. Eerder zie ik het als een onderdeel van verandering: of wel van de rouwrevolutie. Ook las ik een mooi onderzoek dat de houding en overtuigingen ten aanzien van leren over dood, rouw en verlies centraal stelde. (Polyxeni Stylianou & Michalinos Zembylas 2020). Zij maakten drie categorieën van dilemma’s bij leerkrachten.

1. Het pseudo-dilemma: waar hoort de verantwoordelijkheid over het opvoeden van kinderen ten aanzien van de onderwerpen rouw, verlies en de dood? Is dat niet alleen voor thuis?

2. Het eerlijkheidsdilemma: hoe eerlijk ben je naar de kinderen en hoe eerlijk ben je tegen jezelf? De eerlijkheid naar kinderen omvat de eerlijkheid die zo belangrijk is ten aanzien van deze onderwerpen. Daarbij is toegeven dat je iets niet weet ook belangrijk. En de eerlijkheid naar jezelf gaat over grenzen tussen wat je weet over deze onderwerpen en wat je gelooft. Nadenken en sparren over deze onderwerpen, bijvoorbeeld in een training, ondersteunt je stevige positie en geeft ruggensteun. Tijd en ruimte voor de leerkrachten om na te denken over deze onderwerpen zijn een stimulerende factor om deze onderwerpen in jouw onderwijs te integreren.

3. Het eigen aandeel dilemma: wat deel je van jezelf en wat niet. Aan de ene kant willen leerkrachten een rolmodel zijn die laat zien dat deze onderwerpen zonder taboe een onderdeel mogen zijn van het schoolleven. Aan de andere kant willen leerkrachten hun eigen opvattingen en emoties niet het centrale onderdeel van een les laten zien. Rust en reflectie geven je de ruimte om te erkennen en herkennen wat deze onderwerpen met jou als persoon doen. Dit levert een positieve bijdrage aan jouw pedagogisch handelen.

Een helder, informatief en erkennend prentenboek over het verlies van een opa. Lappa kan voor kinderen al een bekend figuur zijn omdat er meer boeken met Lappa in de hoofdrol worden uitgegeven. Extra mooi dat binnen deze serie ook aandacht is voor het thema rouw en verlies. Afbeeldingen in heldere kleuren en concrete tekst zorgen voor een perfecte combi om kinderen mee te nemen in dit onderwerp. Samen met Lappa als boekenvriendje kunnen kinderen de dood onderzoeken. En wordt er meer betekenis gegeven aan wat hier allemaal bij komt kijken.

Lappa en Opa

Met een vriendelijke illustratie start dit verhaal. Opa en Lappa hebben het naar hun zin en je kunt met de kinderen inzoomen op de gezichtsuitdrukkingen. Mooi om dan ook het verschil te benoemen met de emoties die je op volgende illustraties kunt zien. De zinnen zijn kort en begrijpelijk. Er wordt niet om de werkelijkheid heen gedraaid. Een absolute meerwaarde!

Dood, wat is dat?

De vraag die veel kinderen in de kleuterleeftijd stellen: ´Dood? Wat is dat?’ Wat een fijne herkenbaarheid dat ook Lappa deze vraagt stelt. Want opa is dood, maar wat betekent dit nu eigenlijk. Het verloop van het verhaal stipt geleidelijk allerlei belangrijke elementen aan. Zo komen de lichamelijke aspecten van dood zijn aan bod: opa is koud en zijn gezicht is een beetje blauw.

Afscheid nemen

Het verhaal vertelt over alle belangrijke stappen in het proces van afscheid nemen. De kist die uitgezocht is, de tekening die Lappa maakt, het rouwcentrum waar de kist naartoe wordt gebracht en de familie en vrienden die afscheid komen nemen: alles komt aan bod waardoor je kinderen echt mee kunt nemen in dit proces. Op een veilige en vertrouwde manier, want Lappa stelt vragen en in het verhaal wordt alles uitgelegd. Lappa wordt serieus genomen en zo ook de kinderen die dit boek lezen of voorgelezen krijgen.

Doen

Het element doen wordt mooi uitgelicht in dit boekje. Iets wat ik heel belangrijk vind en wat een krachtige boodschap is aan de volwassenen (ook leerkrachten) en kinderen die dit boek lezen. Immers, kinderen hebben er recht op om betrokken te worden bij het afscheid nemen van een dierbare en willen vaak graag iets doen. En wat mag Lappa dan allemaal doen? Mooi om met de kinderen over na te denken. (zie ook de tips voor in de klas).

Aanhaakmoment

Dit boek kan een perfecte starter vormen voor een Gouden levensles. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen ervaringen en/of vragen die ze willen stellen. Ook kan mooi ter sprake komen hoe zij bijvoorbeeld afscheid hebben genomen van een dierbare. Hierbij schep je ruimte voor rituelen en gebruiken, waarbij het verhaal van Lappa als veilige basis dient.

Herinneringen

Een krachtige afronding van dit boek wordt gevormd door Lappa die denkt aan alle leuke dingen die hij met opa heeft gedaan. Ook de grappige herinneringen zijn hier een onderdeel van. Mooi om met kinderen herinneringen te brainstormen waarbij je een linkje legt met grappige herinneringen. Het boek biedt aan het einde van het verhaal ook ruimte voor het opschrijven of tekenen van herinneringen.

In de klas

Een boek dat het verdient om in de klas aanwezig te zijn. Je hoeft Lappa met dit mooie verhaal niet te laten wachten totdat een kind in jouw klas afscheid moet nemen van een opa (of andere lieve dierbare). Integendeel, dit boek kan ook op een andere moment worden voorgelezen aan de kinderen. Dit verhaal kan op deze manier een bijdrage leveren aan leren over de dood, rouw en verlies. Tevens mooi om daarna dit boek in de leeshoek centraal te stellen. Dan kunnen kinderen zelf de heldere illustraties bekijken en hierover met elkaar in gesprek raken. Zo ervaren ze dat ook deze levensonderwerpen een onderdeel van het (school)leven zijn. Zo waardevol!  

Meer over Lappa Books

Neem zeker eens een kijkje op de website van Lappa Books en ontdek welke mooie titels er nog meer uitgegeven zijn. Deze serie boeken biedt ook mooie mogelijkheden voor het ondersteunen van meertaligheid: sommige boeken worden in meerdere talen uitgebracht.

Tips voor in de klas

• Wat mag Lappa allemaal doen? Bespreek met de kinderen wat Lappa in het verhaal allemaal mocht doen. Dit benadrukt dat kinderen serieus mogen worden genomen bij het afscheid nemen van een dierbare. En mogelijk biedt dit ook inspiratie voor waar kinderen een onderdeel kunnen zijn bij een uitvaart.
• Grappige herinneringen. Lappa denkt aan allerlei grappige herinneringen. Heb jij ook grappige herinneringen aan een (overleden) dierbare?
• Overeenkomsten en verschillen. Welke kinderen tijdens het proces afscheid nemen herkennen de kinderen? Ook mooi om te benoemen wat er anders is. Dit benadrukt dat mensen op hun wijze een afscheid kunnen vormgeven.
• Vragen over de dood. Lappa vraagt wat dood is. Misschien zijn er kinderen die andere vragen hebben over de dood. Zet eventueel een doos of pot centraal waar kinderen hun vraag in kunnen doen.

Ik zet mijn favoriete boeken vol hartjes in deze blog centraal.

Er is een plekje in mijn hart, Yvonne van de Brug & Marion Westerman

Ooit heb ik dit boek gekocht in de sale. Volgens mij is het niet meer nieuw te verkrijgen, maar wie weet vind je het in de bibliotheek of kun je het tweedehands krijgen. Een mooi verhaal om met kinderen na te denken over dat speciale plekje in jouw hart. Samen nadenken over de vraag, wie vind jij heel erg lief? Dit geeft ook ruimte om namen te noemen van mensen die overleden zijn.  

De hartenketting van Meester Rumi, Atta de Tolk & Hasna Elbaamrani

Dit boek combineert symbolen en symbooltaal: hartjes en gedichten. Samen een krachtige en verbindende combinatie. Een boek dat aandacht heeft voor verschillende achtergronden en een eigen wijze manier van schrijven en dichten. Tevens een boek over verbondenheid: in de klas en over de hele wereld. Ook schuilt er een ritueel in dit boek met veel mogelijkheden voor in de klas.

In mijn kleine hart , Jo Witek & Christine Roussey

Een boek dat de verschillende gevoelens die je in je hart kun voelen, op mooie beeldende wijze bespreekbaar maakt en erkent. De doorkijkjes en omlijstende afbeeldingen vormen een mooi geheel. Mooie gesprekken gegarandeerd wanneer je dit boek aan kinderen voorleest. Tevens kan dit boek een mooie starter zijn om kinderen aan te laten haken met hun eigen verhaal.

Hartjes met een kus, Mieke van Hooft & Marijn van der Wateren  

Met veel liefde (en hartjes) zet ik deze verhalenbundel in het licht. In de klas heb ik er al een paar verhalen uit voorgelezen en de verhalen boeien de kinderen enorm. Wat heerlijk dat dit boek een beginsituatie heeft die voor veel kinderen herkenbaar is. Puck en Arend wonen in twee huizen: soms bij mama en soms bij papa. De rode draad in het verhaal wordt gevormd door de avonturen die de kinderen beleven. De verhalen reizen met je mee door het jaar heen en bieden kinderen een toegankelijke invalshoek om met een lach en een traan mee te leven met Puck en Arend.

Ik hou van je lieverd, Saeko Inui

Een klein lief boekje dat prachtig is om cadeau te geven aan iemand die je lief vindt. Ook kunnen de lieve teksten van de Japanse bosdieren een mooie starter zijn voor een gesprek. Tip voor in de klas: zet een boodschap van één van de lieve pluizige diertjes voor een dag extra in het licht. Het kan zijn dat een situatie in de klas mooi past bij een van de teksten en bijbehorende illustraties.

Ik geef je mijn hart, Pimm van Hest & Sassafras de Bruyn

Een prachtig troostend en verbindend sprookje. Je kunt het lezen, je verwonderen en je hart verwarmen met de mooie teksten en prachtige illustraties met snijwerk. Dit is een boek waar je over kunt nadenken, waar je jouw eigen levenssymboliek in kan vinden. Heel knap gemaakt. Letterlijk hartverwarmend en voor alle leeftijden.

Ik laat je nooit los, Patrice Karst

Van dit boek had ik al de Engelstalige versie: The invisible string. En nu het dit verhaal naar het Nederlands is vertaald, is het nog niets makkelijker om het in de klas voor te lezen. Wat een mogelijkheden biedt dit verhaal.  En nog een belangrijker: wat een waardevolle boodschap geef je de kinderen uit jouw klas met dit boek mee. Een verhaal over bij elkaar horen en verbinding. En deze boodschap zit verpakt in een laagje van creatief en filosofisch denken. Het magische draadje biedt een krachtige metafoor die op veel momenten ondersteunend kan zijn.

Valentijnsdag is het inhaakmoment dat ik gebruik om deze hartjeswerkvorm met je te delen. Uiteraard is dit het hele schooljaar bruikbaar en toepasbaar. Ik werk deze Gouden levensles uit volgens de vaste opbouw die ik met Mijn gouden traan hiervoor hanteer. Ik heb het Gouden levensleskompas ontwikkeld om richting te geven aan Gouden levenslessen volgens de onderdelen: inspiratie, starter, doen, beleven & delen en waarborgen.

Benodigdheden

• Gekleurde papieren harten.
• Pleisters ((ik heb bij een budget store felgekleurde pleisters gevonden). Ga uit van ongeveer 5/6 pleisters per kind. En wanneer je deze les met een hele klas doet, zorg je dat je voor ieder kind in ieder geval één pleister hebt.

Inspiratie

Het hart is een veelgebruikt symbool. Zelf gebruik ik het hart in de klas om verbinding, verwondering en diepere werkelijkheid te benadrukken. Altijd ben ik op zoek naar werkvormen, activiteiten en rituelen die bijdragen aan het vormen van handvatten en eigenaarschap ten aanzien van het meemaken van persoonlijk verlies. Op internet kwam ik deze werkvorm tegen: oorspronkelijk ontworpen door speltherapeute Pam Dyson. Het biedt inspiratie om een Gouden levensles te beschrijven die verdieping geeft aan leren over het leven in de klas. Ik heb hier voor Mijn gouden traan mijn eigen bewerking van gemaakt. Kinderen kunnen aanhaken met hun eigen ervaringen en gevoelens.

Oorspronkelijk is deze werkvorm beschreven voor individuele begeleiding. Ik geef in deze beschrijving opties voor individuele inzet ofwel een verwerking met de hele groep. Daarbij kun je kiezen of ieder kind een eigen hart vormgeeft of dat je er juist een groepswerk van maakt, waarbij je benadrukt dat er verschillende verliezen zijn. En waarbij je met elkaar bespreekt dat er verschillende manieren zijn om met verlies om te gaan. Hierbij benadruk je de uniciteit van verlies. Ook kun je kinderen laten kiezen voor deze activiteit en dit bijvoorbeeld een zelfstandig werk uur begeleiden.

Starter

Je kunt deze les starten met een uitleg over het hart en wat de symbolische weergave hiervan verduidelijkt. Kijk daarvoor naar de tekst van het ‘Wist je datje’. Voor deze Gouden levensles is het van belang dat er een koppeling met het gevoel wordt gemaakt. Ook benadrukt deze les dat een ingrijpend verlies jouw levensverhaal voor altijd verandert. Tegelijkertijd zet deze les, door middel van de pleisters, een kind in zijn kracht. De pleisters ondersteunen het nadenken over veerkracht en benadrukken eigenaarschap. De pleisters benadrukken de blijvende verandering en tegelijkertijd gaat het over ‘helen’. De blijvende scheuren van het hart die je blijft zien, al is de vorm weer herkenbaar, leren ons en de kinderen dat een verlies voor altijd bij je blijft. Je kunt onderstaande teksten gebruikten om deze Gouden levensles te starten.

Soms maken we dingen mee in ons leven die pijn doen ons hart. Dan kun je van alles voelen. We kunnen er bijvoorbeeld een verdrietig gevoel van krijgen. Soms lijkt het dan alsof je hart gebroken is. Dit is natuurlijk niet echt zo, maar het voelt zo. Bijvoorbeeld wanneer je iemand missen omdat die persoon dood is. Ook kunnen er andere dingen zijn die je meemaakt waar je hart pijn van doet. Wij gaan vandaag nadenken over die gebeurtenissen in ons leven.

Wist je dat

Wist je dat… de hartvorm die we tegenwoordig over heel de wereld tekenen als symbool voor de liefde, uit de Middeleeuwen komt. De kennis over de vorm van het hart was toen nog niet volledig en daarom tekenden mensen het hart met een inkeping en een spitse onderkant. Deze vorm werd veel weergegeven en het is eigenlijk altijd zo gebleven. En waarom wordt een hart gekoppeld aan liefde en gevoelens? Ook dat heeft te maken met onze voorouders. Lang geleden dacht men namelijk dat emoties ontstonden in het hart. Het hart gaat immers sneller en langzamer kloppen. Inmiddels weten we in deze tijd meer. Maar de koppeling tussen het hart en de liefde is een heel herkenbaar symbool geworden.

Doen

• Ieder kind krijgt een papieren hart of je zorgt ervoor dat je een groot hart hebt dat symbool staat voor de verschillende verliezen die de kinderen in jouw klas hebben meegemaakt. Je maakt er dan een groepswerk van.
• Het papieren hart wordt in stukken gescheurd. Individueel kan een kind zelf laten zien hoe het gebroken hart voelt. Het aantal stukken wordt door een kind bepaald. Wanneer je het met de hele klas doet, kun je ervoor kiezen om een kind het voor de klas te laten scheuren of je doet dit als leerkracht zelf.
• Op de pleisters kunnen de elementen van veerkracht geschreven worden. Hierbij kun je denken aan coping skills, lieve mensen die steun geven, fijne plekken om naar toe te gaan en gouden herinneringen.
• Het hart wordt met de pleisters weer in elkaar geplakt.
• Nadat de pleisters geplakt zijn en het hart weer zijn vorm heeft, sta je erbij stil dat de scheuren in het hart nog steeds te zien zijn. Benadruk hierbij dat het verlies voor altijd bij een kind hoort en dat het niet meer kan worden zoals het was. Wel kun je weer fijne dingen meemaken en kom je er steeds meer achter wat jou kan ondersteunen.

Beleven en delen

• Wil jij als leerkracht iets delen over jouw hart en wat jij op jouw pleister zou schrijven?
• Tijdens deze les volg je sommige kinderen misschien extra. Wat willen zij delen over ‘hun hart’? Laat het aan de kinderen vrij of ze iets willen delen.
• Het delen kan in de grote groep, maar ook later kan een kind iets vertellen over wat het op het hart en/of pleisters heeft geschreven.
• Ook kun je kiezen voor delen in kleine groep of tweetallen.

Waarborgen

• Heb je een groepswerk met de klas gemaakt. Wil je het op een mooie plek bewaren?
• Hebben de kinderen in de klas een idee over het bewaren van het hart?
• Zijn er kinderen met een Rouwpaspoort? Misschien willen zij een foto van het hart in hun Rouwpaspoort plakken. Ook kun je een pleister met een hartje en de datum bij het element ‘Ik denk aan je’ laten plakken. Dit kan een anker vormen voor later.
• Welke informatie heb jij als leerkracht uit deze opdracht gehaald? Viel je iets op over de gedeelde informatie? Werk eventueel jouw Gouden tranen brainstorm bij.